به نظرم انسان ها در دنیا دو دسته اند: دسته اول کسانی هستند که وجد درونی و بیرونی دارند و خیلی ها را به وجد می آورند، دسته دوم کسانی اند که وجدی ندارند تا بقیه را به وجد آورند و تنها هنرشان در این است که مایه زحمت دیگران می شوند! معتقدم که غلامعباس فاضلی جزء افراد دسته اول است؛ شاهد ادعایم مقاله ای است به نام روشنایی های شهر که به موسیقی فیلم شمال از شمال غربی و  آهنگ سازش برنارد هرمان اشاراتی داشته و آن قدر با شور و اشتیاق به این موضوع پرداخته که هر دوستدار مقوله موسیقی فیلم را به وجد می آورد. مقاله مورد نظر از لحاظ ساختار و جنس کلمات تفاوت های آشکاری با مقالات سفارشی از این دست دارد و علتش علاقه وافر و بی پرده نویسنده نسبت به این موضوع بوده است. فاضلی در همان ابتدا با پرهیز از هرگونه رخ نمایی، و ادا و اطوار این مسئله را با خواننده مقاله اش مطرح می کند: « من در این مجموعه مقاله قصد دارم تا آنجا که عمر و وقت ام مجال بدهد به معرفی ده (یا صد!!!) موسیقی فیلم مهم تاریخ سینما بپردازم. تأکید می کنم که هیچ شناختی از علم موسیقی ندارم و با هیچ ساز موسیقی هم آشنا نیستم. بنابراین خیال ندارم ساختار موسیقی های مورد نظرم را برای خوانندگان تحلیل و تشریح کنم. بلکه صرفاً از منظر یک عاشق سینما، از دیدگاه یک منتقد فیلم که همیشه موسیقی فیلم برایش جدی بوده (و گاهی مهم تر از خود فیلم) تلاش می کنم تا درباره دریافت ها و خاطرات شخصی ام از این بخش دوست داشتنی سینما حرف بزنم. تأکید می کنم «دریافت ها و خاطرات شخصی»! بنابراین این مجموعه مقالات را چیزی بیشتر از این نیانگارید. امیدوارم این خاطرات و اشاره ها تلنگری باشد برای علاقه مندان سینما تا این بخش از هنر هفتم را جدی تر بیانگارند و آنها که سواد علمی درباره اش دارند توجه دقیق تری بهش بکنند و درباره اش بنویسند».

به هر حال صداقتی که در این مقاله موج می زد باعث شد که به وجد بیآیم و درباره موسیقی تا ابد ماندگار فیلم محمّد رسول الله (ص) مطلبی بنویسم.در این سال ها  درباره چگونگی ساخت و تولید و نیز  شاهکار دوبله این فیلم با نگاهی موشکافانه به آن،مقالاتی در مطبوعات ارائه نمودم اما همواره به دنبال بهانه ای بودم که به موسیقی و آهنگ ساز فقیدش استاد موریس ژار (2009-1924) هم به پردازم که خوش بختانه غلامعباس فاضلی با نوشته اش این فرصت را برایم فراهم نمود.

**********

می توان از دو منظر،موسیقی مهم و تأثیر گذار این فیلم را بررسی نمود:1 )علمی و تخصصی 2)کشفی و شهودی. از آن جا که تخصص و سر رشته زیادی نسبت به موضوع بخش اول نداشته و قصد ورود به آن را ندارم، در نتیجه ترجیح می دهم که از نظرات یکی از افراد خبره این عرصه استفاده کنم. تورج زاهدی_آهنگ ساز و منتقد نام آشنای موسیقی فیلم_درباره ویژگی های موسیقی فیلم محمّد رسول الله (ص) (در ماهنامه صنعت سینما، سال ششم، فروردین 1387، شماره 69، ویژه صدا و موسیقی فیلم) این نکات را اشاره می کند: «در موسیقی این فیلم، فاصله دوم افزوده ای[1] که در لارنس عربستان نیز شنیده شده بود، باز هم به کار گرفته می شود، اما این باربه لحن و بوی دستگاه همایون نزدیک تر است (در حالی که لارنس عربستان، بیشتر به سوی دستگاه چهارگاه تمایل دارد). ژار مرکزیت موسیقی اش را فقط حول و حوش دو تم سر و سامان می دهد و اغلب هم همین دو تم را در قطعه های پیاپی و مختلف موسیقی متن به کار می گیرد؛ ولی هر بار رنگ آمیزی ویژه و ارکستراسیون متفاوتی از آن به دست می دهد تا متناسب با تصاویر فیلم، معانی مختلفی را که مورد نیاز است از آن ها اخذ کند. صحنه افتتاحیه فیلم و لحظه های نزول آیات، از یک موسیقی سود برده اند که می توان آن را موسیقی وحی خواند،ت ِمی آن چنان معنوی که تا کنون سینما از این نظر، همتایی در حد آن نساخته است. در باراباس (ریچارد فلایشر،1962)، موسیقی در حدی تأثیرگذار، رنگ و بوی معنوی به خود می گیرد. ماریو ناشیمبنه، آهنگ ساز ایتالیایی با استفاده از صدای شلاق، سبعیت رومیان کافر و ترکیب زهی ها و برخی چوبی های باس، نور الهی فراگیری که قلب های مسیحیان اولیه را به یُمن خود منوّر کرده است، نشان می دهد. این معنویت با چنان غلظت و تقدسی در موسیقی بازتاب می یابد که پیروان سایر ادیان را هم از لمعات خود بی نصیب نمی گذارد. اما وقتی کار موریس ژار را در محمّد رسول الله (ص) می شنویم،آشکارا از آن هم فراتر می رود؛ به طوری که اکنون در حد یک رکورد، در نقطه رفیعی قرار گرفته که هیچ آهنگ سازی نتوانسته با خلق یک قطعه معنوی، به تبرکی ورای آن دست یابد. این تم در عین حال، معرف حضرت ختمی مرتبت هم هست و مانند یک لایت موتیف به تم شخصیت تبدیل می شود، زیرا می بینیم که سکانس مربوط به هجرت هم با همین موسیقی همراه شده است. به علاوه در برخی از صحنه های جنگی هم این تم به گوش می رسد. اگر چنین تعبییر کنیم که حضرت در این جنگ ها فرماندهی سپاه اسلام را بر عهده داشته اند، پس لاجرم این ایده که تم مزبور، تم شخصیت بوده و حضرت ختمی مرتبت را به ما یادآوری می کند، استحکام بیشتری پیدا می کند. غزوه اُحُد، یکی از سکانس های جنگ است که ژار به عالی ترین نحو ممکن آن را تفسیر می کند، و مهم تر این که از نگاه یک ناظر مسلمان به جنگ نزدیک شده و اساس موسیقی اش را در این جهت قوام می بخشد که تماشاگر مسلمان، به این افتخار نائل آید که خود را در کنار مقتدای بزرگ خود حضرت محمّد مصطفی (ص) احساس کند. آنان که با تمامی دقت، یعنی با چشمان باز و با گوش های تیز، تصاویر و موسیقی این فیلم را توأمان فرو کاویده و از پرده های ظاهری عبور کرده و به اصلِ اصلِ اصلِ آن چه هست، مفتخر شده اند، باید خود را مدیون مصطفی عقاد و موریس ژار بدانند که بهره مندی از این کشف و شهود را برای آن ها میسر ساخته اند.

غزوه اُحُد است. پیشاپیش لشکر کفار، طبال ها بنا بر عادات عرب، مشغول نواختن هستند که روحیه جنگی رزمندگان را بالا ببرند. صحنه بدون موسیقی و فقط به کمک ضربه های پر طنین طبل ها دارای یک روح حماسی است. در همین لحظه ها، نجوای زهی ها به آرامی شنیده می شود که پیش می آید و بسیار به کندی، هر لحظه بیشتر می شود. ریتم زهی ها، کاملاً با ریتم طبل ها منطبق است.ترکیب دو صدای حاصله به نوبه خود، بسیار نوظهور و در عین حال تکان دهنده است. صدای طبل ها مستقیماً از افکت فیلم ناشی می شود، یعنی طبال ها را می بینیم که جلوی لشگر قرار گرفته و در حال کوبیدن طبل ها هستند، اما صدای زهی ها از موسیقی فیلم ناشی می شود. این ترکیب عالی، نه فقط بدیع و نادر است، که بسیار اثر گذار عمل می کند و فضای رعب آور جنگ را به طور کامل به مخاطب انتقال می دهد. ملودی اصلی این قسمت نیز برگرفته از همان تمی است که هنگام نزول آیات شنیده ایم و لاجرم اشاره ای به وجود گرامی حضرت ختمی مرتبت در عرصه نبرد دارد، اما آهنگ ساز به طور منطقی در این فصل، تم مزبور را گسترش می دهد و دولوپمان زیبایی از آن را به سمع مخاطب می رساند. در کلیه سکانس ها، موریس ژار موفق جلوه می کند و با سربلندی از عهده کار بر می آید. از جمله در سکانسی که تازه مسلمانان از طرف کفار، مورد آزار و شکنجه قرار می گیرند و همه چیز برای سقوط به دامان موسیقی های اشک انگیز مهیا به نظر می رسد، به ویژه زمانی که حضرت حمزه به قتل گاه مسلمانان می آید، فقط هوشیاری و مسئولیت است که فیلم را از ورطه ملودرام، باز می رهاند. چندان که گویی تلاش های عقاد و ژار، برآمده از توکل خالص و اثر بخشی است که در همه حال این تلاش ها را به سر انجام می رساند.»

**********

موسیقی این فیلم (با عنوان اصلی THE MESSAGE /رسالت_ مشهور به محمّد رسول الله (ص)_) از 12 ساند تراک تشکیل شده که عناوین اش عبارتند از:

1)رسالت

 2) غار حرا

 3)سوره

4)ساخت نخستین مسجد

 5) شخصیت محمّد (ص)_که در این جا ژار با آگاهی از ساز الکترونیکی به نام Ondes martenot استفاده هوشمندانه ای می کند.در واقع این ساز بنا بر شخصیت سمپل گونه و تنوع پذیری که داراست،می تواند اصوات بسیاری از جمله صدای گونه بدیع و ناآشنایی از یک ساز بادی را تولید کند.صدایی که هنجارهای رؤیا گونه و فضاهای به شدت معنوی ایجاد می کند._

6)فتح مکه

 7)DECLEARATION

 8)نخستین شهدا

 9)نبرد

 10) گسترش اسلام

11)شکستن بُت ها

 12)حقیقت اسلام

**********

اما این که چرا مصطفی عقاد برای ساخت موسیقی فیلم اش به سراغ موریس ژار رفت، خود حکایت جالبی دارد. عقاد که شیفته لارنس عربستان و سبک کارگردانی دیوید لین بود، از اکثر عوامل آن فیلم و حتا بازیگر مشهورش آنتونی کوئین دعوت به همکاری کرد. از آن جا که موریس ژار هم از چهره های شاخص و مؤثر آن فیلم و هم آشنا به فضای صحرایی_عربی جهت اُرکستراسیون که در این بین موفق به کسب جایزه اسکار شد، بهترین گزینه از نظر عقاد بود.البته این نکته به ظاهر مثبت، بعدها برای عقاد دردسرساز شد چرا که ژار با دیدن تصاویر اولیه فیلم، توانایی رها شدن از تم های آشنای لارنس عربستان را نداشت و از هر گونه شبیه سازی موسیقایی نسبت به این دو فیلم پرهیز می کرد. کار به جایی رسید که در همان مراحل اول ژار مدام این نکته را به عقاد گوشزد می کرد که به فکر آهنگ ساز دیگری باشد تا با ذهنی بکر و باز بتواند به او کمک کند. تا این که عقاد از ژار می خواهد همه چیز را درباره موسیقی این فیلم رها کرده ودر سفری به یکی از کشورهای عربی (سوریه یا لبنان) جهت سیاحت و هماهنگی برخی امور همراهی اش کند. ژار در آن سفر، در یکی از گشت و گذارهای روزانه اش صدای مؤذنی را از مسجد می شنود؛ صوت غریبی که تا آن لحظه برایش نا آشنا بوده به ناگاه آشنا می شود و نوای نغماتی را در گوشش احساس می کند. پس از آن بی تابانه عقاد را پیدا کرده و ازش در خواست پیانو می کند تا بتواند آن نواها را با ساز بنوازد. پس از این واقعه، ژار برای ضبط نهایی راهی انگلستان شد و توسط ارکستر سمفونیک لندن موسیقی این فیلم را به سر انجام رساند. در مراسم اسکار 1977، فیلم محمّد رسول الله (ص) تنها در بخش بهترین موسیقی فیلم نامزد جایزه شد که اعضای آکادمی آن را هم به جان ویلیامز برای جنگ های ستاره ای دادند اما اثر موریس ژار را میلیون ها نفر شنیدند و هزاران تحسین نثارش کردند.

************

این که چطور موسیقی یک فیلم می تواند به قلب و جان میلیون ها نفر نفوذ کرده و تبدیل به معنوی ترین نغمات نیایشی برای ملل مسلمان شود؛ حتا مردمان سایر مذاهب نیز با آن ارتباط بر قرار کنند، ریشه اش را می باید در مقوله عرفان جستجو کرد. شناخت و معنویتی که در وادی عرفان وجود دارد فارغ از مسائل قومی، قبیله ای، جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ... می تواند گویای بسیاری از پدیده ها شود، حد و مرزها را در هم شکند و اثری نامیرا پدید آورد. بدون شک این تجربه عرفانی برای موریس ژار نیز حاصل شده که اثرش مخاطب فراوانی پیدا کرده آن هم در شرایطی خاص برای فیلمی موسیقی ساخته که مفاهیمش به ظاهر کمتر سنخیتی با مذهب و محیط پرورش او داشته است؛ ولی در عرفان همه این حجاب ها کنار رفته و تنها حقیقت باقی می ماند.ژار در لحظات دریافت آن نغمات روحانی قطعا گوش قبول و جان آگاه پیدا کرده بود.به قول حضرت حافظ:

تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی              گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش.

پانوشت

1-در نظام افقی موسیقی، به ویژه در موسقی ایران، برخی فواصل وجود دارد که در قواعد هارمونی غربی، استفاده از آن ممنوع است. مثلاً در دستگاه چهارگاه و دستگاه همایون (که مایه های اصفهان و شوشتری هم از آن مشتق شده و طبعاً مشمول قوانین همایون هم قرار می گیرند) یک فاصله «دوم افزوده» وجود دارد که صبغه ایرانی و سنتی آن ها را تضمین می کند. این فاصله در موسیقی لارنس عربستان، میان دو نت mi  به مول و fa دی یز حادث و حاصل می شود. این دو نت، در موسیقی ایرانی، فاصله دوم افزوده ای پدید می آورند که متعلق به چهارگاه re است.

     برخی از آثار موریس ژار

چشمان بدون چهره (1959)

یکشنبه ها و سی بل (1961)

ژودکس (1961)

ترن (1964)

کلکسیونر (1965)

دکتر ژیواگو (1965)

آیا پاریس می سوزد؟ (1966)

مسابقه بزرگ (1966)

حرفه ای ها (1966)

ایزورادو (1968)

ویلا می تازد (1968)

توپاز (1969)

دختر رایان (1970)

زندگی و دوران قاضی روی بین (1972)

جزیره ای بر فراز دنیا (1974)

مردی که می خواست سلطان باشد (1976)

آخرین قارون (1976)

عیسی ناصری (1976)

روباه آتشین (1982)

گذری به هند (1984)

سال زندگی خطرناک (1984)

فوق محرمانه! (1984)

شاهد (1985)

جاذبه مرگبار (1987)

گبی: یک داستان واقعی (1987)

کوکتل (1988)

نردبان جیکوب (1990)

روح (1990)

رودخانه وحشی (1994)

قدم زنی میان ابرها (1995)

نور خورشید (1999)

و...     

نیروان غنی پور