هر پنج‌شنبه، طعم سینما را در پرده سینما بچشید!

با طعم سینما، سینما را از دریچه ای تازه ببینید!

نقد و بررسی فیلمهای مهم تاریخ سینما در طعم سینما

فانتازیا

Fantasia

(۱۹۴۰)

کارگردانان: ساموئل آرمسترانگ، جیمز آلگار، بیل رابرتز، پل ساترفیلد، بن شارپستین، دیوید اچ هند، همیلتون لاسک، جیمز هندلی، فورد بی بی، تی هی، نورمن فرگوسون، ویلفرد جکسون

تهیه کنندگان: والت دیزنی و بن شارپستین

داستان: جو گرانت، دیک هیومر

با حضور: لئوپولد استوکوفسکی، دیمز تیلور

گفتار متن: دیمز تیلور

اجرای موسیقی: ارکستر فیلادلفیا

مدیر فیلمبرداری: جیمز وانگ هو

محصول کمپانی: والت دیزنی

پخش از: والت دیزنی و آر.ک.او رادیو

تاریخ نخستین نمایش: ۳ نوامبر ۱۹۴۰

مدت زمان فیلم: ۱۲۶ دقیقه

هزینه تولید فیلم: ۲/۲۸ میلیون دلار

فروش فیلم: ۸۳ میلیون دلار

محصول: ایالات متحده آمریکا

زبان فیلم: انگلیسی

رنگی

طعم سینما- شماره ۱۸۶- فاننازیا (Fantasia)

در آغاز دهه ۱۹۴۰ گویی سینما با خودش پیمان بسته بود که وارد یکی از طلایی ترین دوره هایش بشود. چراکه از همان سال آغاز این دهه شاهکارهای سینما پشت سر هم قطار شدند و تا پایان این دهه یعنی سال ۱۹۴۹ نیز خلق شاهکارهایی نظیر تصویر جنی، دختری با روبان زرد و دل های مهربان و تاج های گل گواهی می دادند که سینما تا واپسین سال این دهه قراری دارد مجموعه ای از  بهترین ها را خلق کند.

سال ۱۹۴۰ تنها سال موفقیت هایی نظیر خوشه های خشم فورد و دزد بغداد کورودا و خبرنگار خارجی و ربکا هیچکاک و دیکتاتور بزرگ چاپلین نبود؛ بلکه در دنیای انیمیشن هم شاهکاری درخشان و افسانه ای خلق شد که فانتازیا نام داشت. شاید نام این فیلم بیش از هرچیز گویای ماهیت آن باشد. «فانتازیا» را می شود «خیال محض» ترجمه کرد. یا به عبارتی «حد نهایت خیال». به عبارت دیگر فیلم مرزی را در دنیای سینما بنا می نهد که هنوز فیلمی به سرحد آن نرسیده است.

فیلم از یک سو ماهیت فیلم «انیمیشن» را در قالبی به شدت متعالی در «فرم» عرضه می کند (فانتازیا فیلمنامه ای ندارد)، و از سوی دیگر ادای احترامی است به دنیای موسیقی کلاسیک. بنابراین آنها که دلبسته ی موسیقی کلاسیک نیستند نمی توانند ارتباط چندانی با این فیلم برقرار کنند.

فانتازیا چند قطعه موسیقی کلاسیک را مبنای ساختار خود قرار داده و بر اساس آنها حدود ۱۲۰ دقیقه به قلمرو خیال سفر کرده است. این توجه «فرمالیستی» باعث شد فیلم اگرچه در زمان ساخت از سوی منتقدان فیلم نیویورک جزو «ده فیلم برتر سال» برگزیده شود، و همین اقبال را از سوی منتقدان مجله «تایم» نیز پیدا کند، اما در زمان خودش با اقبال چندان گسترده ای از سوی تماشاگران مواجه نشود.

برخلاف پینوکیو محصول دیگر والت دیزنی در همان سال ۱۹۴۰ که مورد اقبال گسترده تماشاگران قرار گرفت، منزلت فانتازیا با گذشت سال ها رفته رفته از سوی تماشاگران کشف شد.

فانتازیا در ورطه سختی گام برمی دارد و آن ترکیب کردن هنر عامه پسند (فیلم انیمیشن) و هنر خواص پسند (موسیقی کلاسیک) با یکدیگر است. کاری که سالها بعد کن راسل در فیلم عاشقان موسیقی (۱۹۷۰) دست به انجام اش زد.

به هر حال تصور کردن اینکه چطور می شود با «توکاتا و فوگ در ر مینور» باخ انیمیشن ساخت دشوار است! اما فانتازیا با همین خیال پردازی آغاز می شود. بخشی متشکل از تصاویر انتزاعی که برای آن سالها بسیار بلندپروازانه بود و امروز به شدت چشم نواز جلوه می کند.

بخش بعدی فیلم تصویرسازی برای «سوئیت فندق شکن» چایکوفسکی است. که تصاویری از گلها، قارچ ها و پریان را در بر می گیرد و تصور می کنم دم دستی ترین بخش فیلم باشد!

سومین قطعه فیلم مشهورترین بخش فیلم است بر اساس کم شهرت ترین قطعه موسیقی ساخته شده است! «شاگرد جادوگر» اثر پل دوکا که این بار ما را به دیدار میکی ماوس مشهور می برد.

قطعه چهارم فیلم بر اساس «پرستش بهار» ایگور استراوینسکی ساخته شده است. جالب اینجاست که موسیقی استراوینسکی به خودی خود برای هر «گوش» و سلیقه ای خوشایند نیست. «پرستش بهار» از آثاری است که اتفاقاً در زمان عرضه نخستین اش در قالب اجرای سمفونیک به شدت پس زده شد! اما هنر خالقان کمپانی دیزنی ما را با این قطعه به ضیافتی با موضوع «داستان آفرینش» دعوت می کند.

در ابتدای هر قطعه البته گروه ارکستر و رهبر ارکستر  به شکل «زنده» حضور دارند. جالب ایناست که به سیاق ارکسترهای مجلسی، پس از قطعه چهارم گروه نوازنده صحنه را ترک می کنند و یک «آنتراکت» به تماشاگران داده می شود! وقتی گروه پس از «آنتراکت» به صحنه برمی گردند طبق روال ارکسترها مشغول کوکو کردن سازها می شوند.

پنجمین قطعه موسیقی فیلم «سمفونی پاستورال» بتهوون با تصاویری از اسطوره های یونانی همراه می شود که هنوز هم غریب جلوه می کند. موجوداتی با تنه اسب و سر انسان! برگفته از افسانه های یونان باستان.

«رقص ساعتها»ی پونکیلی قطعه دیگری است که باز فارغ از خط داستانی روایتی از همزیستی تمساح ها و اسب های آبی است.

قطعات پایانی فیلم که به هم پیوسته اند عبارتند از قطعه معروف «شبی بر فراز کوه سنگی» موسورسکی در این اثر درخشان والت دیزنی یکی از بخش های خیلی موفق فیلم است و ما را به دیدار اشباح و ارواح می برد. و «اوه ماریا» شوبرت بخش دیگر فیلم است که با چشم اندازهایی امپرسیونیستی از طبیعت و روستاییان همراه شده است.

*****

فانتازیا به وسیله چندین کارگردان ساخته شده است، اما شکی وجود ندارد که مؤلف فیلم شخصی جز والت دیزنی نابغه و بلندپرواز نبوده است. در طول سالیانی که از ساخته شدن این شاهکار بزرگ می گذرد، فیلم با واکنش های عملی متعددی مواجه شده است. واکنش هایی از قبیل ساخته شدن یک برای کامپیوتری بر اساس آن در سال ۱۹۹۱، ساخته شدن یک «کلاه شاگرد جادوگر بزرگ» در دیزنی لند در سال ۲۰۰۱،  برگزاری کنسرت زنده ای نحت عنوان «فانتازیا»ی والت دیزنی در سال ۲۰۰۰، و بالاخره اینکه گزاری کنسرت زنده ای نحت عنوان فانتازیای والت دیسنی در سال  مؤلف فیلم شخصی جز والت دیسنی نابغه و بلندپرواز نبوده است. ی شود! در سال ۲۰۰۰ کمپانی والت دیزنی فیلم فانتازیا ۲۰۰۰ را به عنوان دنباله ای بر این فیلم روانه پرده سینماها کرد که اساساً با فیلم نخستین قابل مقایسه نیست!

*****

فانتازیا تقریباً همیشه فیلم نایاب و دور از دسترسی برای من بوده! در میان سینمادوستانی که می شناسم و با آنها مراوده دارم چندان مورد اقبال نبوده است. در سالهای دورتر نیز فیلم نایاب و خارج از دسترس بود. نخستین بار وصف فیلم را در کتاب «فرهنگ فیلمهای سینما» ژرژ سادول خواندم و با توجه به علاقه ام به موسیقی کلاسیک با خود فکر می کردم چطور می شود این فیلم را دید؟ چون نه در دانشکده های سینمایی آن سالها اثری ازش یافت می شد و نه آرشیوهای شخصی می شد سراغ و نشانی از این فیلم گرفت. سالها گذشت تا اینکه به طور اتفاقی در اقامتی چند ماهه در کرمانشاه با خانواده ای سنتی آشنا شدم که نسخه ای از این فیلم را با کیفیت خیلی خوب روی نوار VHS داشتند و آنقدر دوست اش می داشتند که با هر مهمان شان از آن صحبت می کردند. با وجد تمام نسخه ای از فیلم را برای من کپی کردند. فیلم با هربار تماشا آن خانواده گرامی را به یاد من می آورد که نمی دانم حالا چه می کنند و کجایند.

با تبدیل تکنولوژی نمایش فیلم خانگی به DVD جستجوهایم برای پیدا کردن نسخه خوبی از فیلم به جایی نرسید. اما «بلو-ری» فوق العاده ای از این فیلم به دست ام رسیده که با تماشای آن، گویی فیلم را برای نخستین بار می بینم. به شدت باشکوه است. فیلم را در یک جمله می توان یک قرائت سینمایی از موسیقی کلاسیک لقب داد. چنین قرائت هایی در سینما کمیاب اند.

غلامعباس فاضلی

برای مطالعه دیگر فیلم هایی که در «طعم سینما» معرفی و بررسی شده اند اینجا را کلیک کنید