نقد و بررسی فیلم چ ساخته ابراهیم حاتمی کیا

چ فیلم خوبی نیست.

قطعاً پاسخ به این پرسش کار دشواری نخواهد بود که هدف از ساخت این فیلم چه بوده. چ ساخته شده برای ایجاد یک بحران نصفه و نیمه و سپس حل آن؟ برای ایجاد یک فضای جنگی و صدای تیر اندازی ها و گلوله انداختن های مکرر؟ برای درست کردن صحنه سقوط یک هلی کوپتر (که خوب از آب در آمده)؟ یا اینکه چمران بهانه ای است برای پرداختن به سایر کاراکتر ها مثل اصغر وصالی؟ قطعاً هیچ کدام این ها.

حاتمی کیا برعکس خیلی از فیلم سازان ایرانی، هیچ گاه اهل مخفی کاری و یا گمراه کردن تماشاگر نبوده و همیشه رو بازی کرده (چه خوب). از نام فیلم ،چ، به راحتی می فهمیم که قرار است چمران را معرفی کنیم و از او بر روی پرده سینما یک قهرمان بسازیم. این مهم ترین نکته قابل بحث در فیلم است. چمران در فیلم بدل به قهرمان شده یا نه؟

خوب است از ابتدا تکلیف را با خودمان مشخص کنیم که با فیلم طرفیم یا واقعیت؟ قطعاً با فیلم طرفیم. پس نمی توان این طور توجیه کرد که فلان اتفاق در واقعیت بوده و یا اینکه فلان شخصیت در قصه اصلی شهر پاوه حضور داشته، بنا براین باید در فیلم هم حضور داشته باشد. وقتی در سالن سینما می نشینیم و قصه ای را در قالب تصاویر متحرک می بینیم، باید جزء به جزء این تصاویر، از کاراکتر ها و لوکیشن گرفته تا تک تک نماها و موسیقی  و صدا، معنی داشته باشند. اگر بتوانیم یکی از آن ها را حذف کنیم و به فرم فیلم لطمه ای نخورد، یعنی که فرم اشکال دارد.

قبل از پرداختن به کاراکتر ها می شود در مورد قصه صحبت کرد. گرچه علی الظاهر سکانس اضافی در فیلم وجود ندارد (با اینکه نمای اضافی و موسیقی اضافی بعضی جاها هست)، با این حال قصه پتانسیل یک فیلم 120 دقیقه ای را ندارد و در بعضی از دقایق خسته کننده می شود. مهم تر اینکه به بحران جدی نمی رسد و مخاطب را جان به لب نمی کند. به جرأت می توان گفت تنها لحظاتی از فیلم که احساس مخاطب را درگیر می کند صحنه کشته شدن سیروان است. در سایر سکانس های فیلم ،فقط شک وارد می شود و به مرحله احساسی کردن تماساگر نمی رسد.

در فیلم چ حتی قهرمان جنگی ساخته نمی شود. معدود صحنه هایی از تیراندازی چمران و اصغر وصالی در فیلم هست که آن هم برای نشان دادن توانایی جنگی آن ها اصلاً کافی نیست. ممکن است بشنویم که :هدف این فیلم وسترن بازی و جنگ نیست، که دفاع مقدس است و بیش از فیزیک آدم ها با اندیشه شان کار داریم. ولی از اندیشه آدم ها هم چیزی نمی فهمیم.

اصغر وصالی در فیلم به شدت تیپ است و فاقد بعد. همیشه شوق جنگیدن دارد و بی هراس است. همین. چیزی دیگری از او نمی فهمیم، به جز یک سری دیالوگ های شعاری بیرون از فیلم مثل «دستمال سرخ ها» و «سرباز خمینی یا بازرگان بودن» و ... نقشی که سعید راد بازی می کند به کل اضافی است. نه بودن اش در روند قصه تاثیر دارد و نه رفتن اش. انتخاب مهدی سلطانی برای نقش منفی فیلم هم انتخاب مناسبی نیست و او لهجه کردی را به سختی و بد صحبت می کند. همچنین از دوستی او و چمران در آمریکا خیلی کوتاه می شنویم و باز هم تأثیری در روند قصه ندارد. دوستی این دو باعث صلح، و یا حتی شدت گرفتن جنگ نمی شود.

هانا و سیروان بهترین کاراکتر های فیلم هستند و آن هم بیش تر مدیون بازی خوب است تا فیلمنامه. هانا تا زمان مرگ سیروان بار احساسی فیلم را به دوش دارد ولی بعد از آن، او هم منفعل می شود و کار خاصی نمی کند.

می رسیم به خود چمران. این کاراکتر تیپ نیست. نوع نگاه کردن ها، راه رفتن ها و سکوت ها کار شده است. بازی عرب نیا به جز لحن صحبت کردن اش که هنوز در مختار نامه مانده، مشکل دیگری ندارد.

ولی چمران در فیلم ،قهرمان هم نیست. نه قهرمان فیزیکی جنگ، و نه قهرمان اندیشه و تدبیر. اینکه او در فیلم، آدم آرامی است که طرف مردم را می گیرد و دوست دارد صلح برقرار شود درست، ولی برای این صلح چه می کند جز نگاه کردن و منفعل بودن؟ در هیچ کدام از دو مذاکره اش با طرف مقابل به نتیجه جدی نمی رسد. در پایان فیلم هم گره ماجرا نه به دست او، که به وسیله فرمان حضرت امام حل می شود. نمی توان توجیه کرد که چ برای مخاطب ایرانی ساخته شده پس وقتی در پایان فیلم اشاره می کند که «خمینی عصایش را بلند کرد» همه قانع می شوند. نمی شد فیلم در اواسط اش  فرمان امام (ره) را نشان بدهد بدهد تا درام جدی تری شکل بگیرد؟ در واقعیت نه، چون اتفاقی است که افتاده، ولی در فیلم می شد. پس کل فیلم زیر سوال می رود. باز هم ذکر این نکته ضروری است که صرف واقعی بودن برای یک فیلم اصلاً توجیه مناسبی نیست. وقتی بر اساس یک داستان واقعی فیلم می سازیم، باید سینمایی اش کنیم. حتی اقتباس از یک رمان، یک قطعه شعر، یا هر چیز دیگری.در اقتباس، سینمایی شدن مهم تر است تا وفادار بودن به اثری که از آن الهام می گیریم. فیلمنامه با رمان و با واقعیت تفاوت دارد.

چ در بین فیلم های حاتمی کیا، بالاتر از دعوت و به نام پدر قرار می گیرد. ولی از فیلم های ضعیف این کارگردان است و با آثار خوب اش مثل ارتفاع پست و به رنگ ارغوان، حتی آژانس شیشه ای قابل قیاس نیست. فیلمی که نه قصه پر التهابی دارد، نه قهرمان می سازد و نه شخصیت شهید چمران را به خوبی معرفی می کند. می ماند یک سری حرف های بزرگ مثل «جنگ برای صلح» و ... که به فیلم می بندند و اصلاً در این حد ها نیست. چ نه جنگ است و نه صلح. و نه دفاع شجاعانه و مقدس. چ تحمل کردن است، قانع شدن به همه زورها  و حملات و پناه بردن به یک خانه کوچک، در انتظار فرمانی مقدس که همه از آن بی خبرند، که برسد و همه را خلاص کند.

از زمان جشنواره به این فکر می کنم که چرا چ فیلم خوبی نشده. فیلم سرهم بندی شده نیست. کار شده است. هم بر روی فیلمنامه و هم ساخت، زمان صرف شده. حاتمی کیا هم قبلاً نشان داده که بلد است فیلم خوب بسازد. اینکه دغدغه دفاع مقدس دارد را هم می دانیم. مشکل کجاست؟ قصد پاسخ دادن به این سوال را ندارم و دوست دارم از همه دعوت کنم که فقط به این سوال فکر کنیم. و به این، که چه خوب که سینما آسان نیست. حتی اگر در مورد دغدغه شخصی ات فیلم بسازی و مدت ها زمان صرف آن کنی، باز هم تضمینی وجود ندارد که فیلم خوبی شود.

نکته همین است، که اگر سینما را می شد فرمولیزه کرد، بهترین مدیوم هنری نمی شد.

محمدمعین موسوی

در همین رابطه با دیدگاهی متفاوت بخوانید

در ستایش عقل و صلح؛ نقدی بر فیلم «چ» ساخته ابراهیم حاتمی کیا- موحد منتقم

چ به روایت ح؛ نگاهی به فیلم چ ساخته ابراهیم حاتمی کیا- خشایار سنجری