پرده سینما

ضدمؤلف در ژانر، مؤلف در درونمایه! نقد و بررسی فیلم «تنگه ابوقریب» ساخته بهرام توکلی

کاوه قادری


 

 

 

 

 

 

 

 

بهرام توکلی و فیلمی جنگی همچون تنگه ابوقریب؟! آن هم درست پس از یک کمدی هجو «وودی آلن»ی بالاشهری و روشنفکری همچون من دیه گو مارادونا هستم؟!

 

 

عمده ی کارکرد روایت نمایشی، توسط حرکت دوربین و میزانسن سازی انجام می گیرد؛ دوربینی که همچون یک موجود زنده، دارای زیست است و نسبت به هر آنچه در اطراف اش رخ می دهد، رفتار و کنش و واکنش متناسب و متقابل دارد.

 

 

برخلاف تقریباً تمام آثار پیشین بهرام توکلی که مبتنی بر روایت داستانی است، فیلم جدید بهرام توکلی، مبتنی بر روایت نمایشی است و توکلی در تمام طول روایت نمایشی فیلم اش، روی فضاسازی بصری محیط و موقعیت جنگی، حساب ویژه ای باز کرده است.

 

 

 

 

جواد عزتی در فیلم تنگه ابوقریب ساخته بهرام توکلیبهرام توکلی و فیلمی جنگی همچون تنگه ابوقریب؟! آن هم درست پس از یک کمدی هجو «وودی آلن»ی بالاشهری و روشنفکری همچون من دیه گو مارادونا هستم؟! و پیش تر، ملودرام های سوزناکی همچون بیگانه، آسمان زرد کم عمق و اینجا بدون من؟! به این پرسش از مناظر گوناگونی می توان پاسخ داد؛ یکی اینکه انگار او برخلاف اغلب همکاران فیلمسازش در سینمای ایران، به سینمای ژانر اعتقاد پیدا کرده و به همین دلیل، قصد دارد در کارنامه ی فیلمسازی اش حتی الامکان، از انواع گونه های سینمایی فیلم بسازد؛ شاید هم او می خواهد مانند یک فیلمساز تجربی، «آزمون و خطا» وار، ساخت فیلم در ژانرهای مختلف را البته در چهارچوب ایده های تألیفی متن اش دنبال کند؛ شاید هم او می خواهد دست کم در سبک و ژانر فیلمسازی اش، مانند یک «ضدمؤلف» عمل کند! اما هر چه که هست، توکلی به رغم روز به روز تجربی تر شدن فضای فیلمسازی اش، اعتقاد روزافزون اش به سینمای ژانر و «ضدمؤلف» شدن فزاینده اش در سبک و ژانر فیلمسازی، کماکان از نگاه، نگره و جهان بینی تألیفی همیشگی آثارش خارج نشده؛ کمااینکه تنها شباهت فیلم قبلی توکلی با فیلم جدید او، در این نکته نهفته است که فیلم قبلی، با وجود تفاوت در ژانر، میزانسن ها، تعدد شخصیت ها، ریتم، رویدادها و غیره، باز هم در امتداد و ادامه ی نگاه و نگرش و تماتیک و درونمایه ی سینمای توکلی تعریف می شد؛ در حالی که در فیلم جدید توکلی نیز حتی با وجود دگردیسی های بیشتری که که هم به لحاظ ژانر و سبک، هم به لحاظ روایی و نمایشی، هم به لحاظ ریتم و رویدادسازی و هم حتی به لحاظ لحن و بیان و فضا، نسبت به اثر و آثار پیشین او به وجود آمده، اما به لحاظ نگاه، نگره و جهان بینی اصلی فیلمساز و تماتیک و درونمایه ی کلی سینمای او است که حتی این اثر توکلی نیز با آثار پیشین او نسبت و سنخیت تألیفی می یابد.

برخلاف تقریباً تمام آثار پیشین بهرام توکلی که مبتنی بر روایت داستانی است، فیلم جدید بهرام توکلی، مبتنی بر روایت نمایشی است و توکلی در تمام طول روایت نمایشی فیلم اش، روی فضاسازی بصری محیط و موقعیت جنگی، حساب ویژه ای باز کرده است. از همان ابتدای نزدیک شدن شخصیت ها به موقعیت جنگی، از طریق اخبار و گزارش ها، نمایش بازگشت آوارگان و مجروحان، متوقف شدن ماشین رزمنده ها به دلیل ترافیک و ازدحام ناشی از بمباران ها و حجم عظیم عقب نشینی مردم، فیلمساز به مخاطب این نشانه و اخطار را می دهد که در ادامه، با چگونه «موقعیت مرکزی» مواجهیم. توکلی به هر محیط و خرده موقعیتی که می رسد، ابتدا به صورت تصویری و نمایشی، آن محیط و خرده موقعیت را فضاسازی و خلق می کند؛ برای نمونه، وقتی به منطقه ی مجروحین شیمیایی می رسیم، چند شات متوسط و نزدیک از مجروحین به عنوان معرفی محیط و خرده موقعیت داریم و سپس طواف آرام دوربین به دور محیط و خرده موقعیت برای خلق روایی و نمایشی آن.

تنگه ابوقریب ساخته بهرام توکلیدر این فضاسازی موقعیت جنگی، اگرچه نمایش صریح و بی پروا و خشن ابتلائات جنگی مانند دست و پای قطع شده و خون بالا آوردن یکی از رزمنده ها و پرتعداد بودن اجساد و ویرانی ها و غیره هم نقش بازی می کند و به نوعی ضدجنگ بودن ماهیت فیلم و همان تراژدی تماتیک و درونمایه ای همیشگی و کلی سینمای توکلی را مشابه مضامین و تم های آثار پیشین همچون «ناکامی و نابودی در اوج زیبایی» و «فرجام نگون بختانه» و «فروپاشی» و غیره، نمایان می کند اما در این زمینه، عمده ی کارکرد روایت نمایشی، توسط حرکت دوربین و میزانسن سازی انجام می گیرد؛ دوربینی که همچون یک موجود زنده، دارای زیست است و نسبت به هر آنچه در اطراف اش رخ می دهد، رفتار و کنش و واکنش متناسب و متقابل دارد و کمبودی که طبیعتاً توکلی در زیست با فضا و موقعیت جنگی (دست کم در آثارش و سینمایش) دارد را به این نحو جبران کرده است؛ دوربینی سیال و دائم در حال حرکت با شخصیت ها که با ژست و ایست هایش، نوع تعقیب و گریز و در موقعیت قرار گرفتن هایش، نوع توقف کردن ها و دویدن هایش و حتی اینکه مانند رزمندگان می تواند زمین بخورد و مانند صورت رزمندگان، روی لنز او هم می تواند خون بپاشد، انگار یک کاراکتر ناظر راوی و یکی از شخصیت های زنده ی حاضر در موقعیت و در حال زیست با موقعیت است؛ دوربینی که با راهبرد مدیر فیلمبرداری همچون حمید خضوعی ابیانه (که معمولاً عمده ی کارکرد دوربین اش همچون یه حبه قند و بیگانه، فضاسازی «موقعیت هدف» است) اینجا حتی نقشی به مراتب فراتر از فضاسازی موقعیت جنگی دارد و با میزانسن های درگیرانه، جستجوگرانه، تعقیب و گریزی، نزدیک و پرتحرکی که می سازد؛ عملاً عامل اصلی خلق روایی و نمایشی موقعیت جنگی در فیلم است.

خلق روایی و نمایشی موقعیت جنگی، البته توکلی را از روایت خط سیر داستانی اش غافل نمی کند؛ مسیر داستانی که شخصیت هایش و شناسه ها، حالات، آمال، دغدغه ها، مسأله ها و حتی کنش و واکنش هایشان، از طریق همین پلات موقعیت جنگی در ساحت روایت، و زیست با این موقعیت در ساحت نمایش، معرفی می شوند؛ در قالب چیدمان شخصیتی «قهرمان جمعی» یا «گروه قهرمانان». در این سیر روایت البته «شخصیت هدف» درام و مقصد و «ایده ناظر»ی که حاکم بر سیر حرکتی او است نیز مشخص می شود؛ پسربچه ی عکاسی که نمی داند جنگ چیست و قرار است در این گشت و گذار جنگی، هم به شناخت از ماهیت و ذات اصلی جنگ برسد و هم در بستر زیست با این محیط و موقعیت جنگی، رشد کند و تطور و تحول شخصیتی یابد؛ تطور و تحولی که سیر شکل گیری آن را به لحاظ روایی، همان پلات موقعیت و به لحاظ نمایشی، همان فضا و موقعیت جنگی پرآشوب و پرحادثه و پرخون، با آن دوربین سیال و میزانسن های پرتحرک می سازند. عشق و علاقه ی پسربچه به شناخت و تماشای از نزدیک جنگ که علت العلل اصلی ورود او به ماجرا است نیز از طریق سکانس استعاری تاب سواری پسربچه در حالی که ماسک شیمیایی روی صورت او است، روایت نمایشی می شود و محقق شدن کامل «ایده ناظر» نیز در میزانسنی اتفاق می افتد که در پایان عملیات، «شخصیت هدف» ما زنده مانده و پس از تطور نگاه اش نسبت به جنگ، قدم زنان و پیش به جلو، باید مسیر پیشینیان را ادامه دهد.

 

کاوه قادری

مرداد ۱۳۹۷

 



 تاريخ ارسال: 1397/5/21
کلید واژه‌ها:

نظرات خوانندگان
>>>پروفسور ویلیامز:

ممنون از نقد خوبتون آقای قادری عزیز.

86+5-

چهارشنبه 24 مرداد 1397



>>>رضا:

لایک

102+5-

چهارشنبه 24 مرداد 1397



>>>Nader:

Vaghean shoma in filmo doost dashtin??? Benazar man filme khoobi nabood

22+31-

چهارشنبه 24 مرداد 1397



>>>اردشیر. الف:

ممنون از دقت شما، و همچنین اشاره به سبک و سابقه حمید خضوعی ابیانه.

122+0-

چهارشنبه 24 مرداد 1397




فرم ارسال نظرات خوانندگان

نام (ضروري):
نظر شما (ضروري):
كد امنيتي (ضروري) :
كد امنيتي تركيبي از حروف كوچك انگليسي است. توجه داشته باشيد كه كد امنيتي به كوچك و بزرگ بودن حروف حساس است.