نقد و بررسی فیلم «خواب زمستانی» ساخته نوری بیلگه جیلان، به انگیزه نمایش در بخش بین الملل سی و سومین جشنواره فیلم فجر

Winter Sleep-2014

نوری بیلگه جیلان کارگردانی است با فیلم هایی دارای ویژگی هایی خاص و منحصر به فرد. خواب زمستانی جدیدترین اثر او بیش از سایر آثارش نمودی کلی از دغدغه های اوست، دغدغه هایی که در فیلم های قبلی کمی پیش پاافتاده به نظر می رسیدند اما حالا با این فیلم سطح بالاتر جلوه می کنند.

خواب زمستانی همانند سایر آثار جیلان به جای عمیق شدن در قصه، مخاطب را در سطح قرار می دهد و تعمق در قصه را به خود او می سپارد.

نه تنها فیلمنامه خواب زمستانی فاقد قصه است، بلکه از لحاظ شکل بصری فیلم نیز بسیار کند و خسته کننده جلوه می کند. نماهای طولانی، دیالوگ های زائد که کاراکتر را از عکس العمل تهی می کند، ایستا بودن دوربین و بسیاری موارد دیگر جنبه های ملال آور را افزایش داده اند.

مخاطبان سینما وقتی با فیلم ارتباط برقرار می کنند که قسمتی از خود را (قسمتی از دغدغه ها، خاطرات،‌ تجربیات، ترس ها، ضعف ها و یا مسائل دیگر خود را) در فیلم ببینند و جیلان کارگردانی است که شاید این را خوب می داند اما توجهی به آن ندارد. او فقط برای افرادی شبیه خودش فیلم می سازد.

بله او در همین جهان پرملال فیلم هایی کاملاً شخصی» می سازد. اما نکته مثبت در نگاه او این است که حداقل دنیای خود را به خوبی می شناسد و به همین دلیل است که فیلم هایش گاه برگرفته از افکار و احساساتی سطحی هستند و گاه بسیار عمیق. نکته جالب در جدیدترین اثر وی این است که مخاطب را نیز از توهم خودبزرگ بینی می خواهد نجات دهد و به خودشناسی برساند

جدیدترین اثر نوری بیلگه جیلان عمیق ترین اثر او است که در شکل روایی اش بسیار سطحی است. فیلم درباره زندگی شخصی ثروتمند در روستایی است که دیدگاهش درباره خودش مثبت و درباره نزدیکان اش نزدیکانش به شدت منفی است. او به تعریف خودش شخصی دغدغه مند، روشنفکر، دلسوز و مسئولیت پذیر نسبت به جامعه است اما همه افکار و کارهایش در حد حرف و ابراز باقی می مانند.

آیدین خان (شخصیت اصلی فیلم) فردی است که تعدادی از روستاییان مستأجر او هستند. آیدین در برابر مصائب آنها واکنش خاصی از خود بروز نمی دهد و حتی به بهانه ترس از سرما، از ماشین پیاده نمی شود تا حرفهای یکی از مستأجران اش را بشنود. برای او اهمیتی ندارد که پسربچه ای هفت یا هشت ساله آنچنان از او متنفر باشد که به شیشه ماشینی که در آن حضور دارد سنگ پرتاب کرده و فرار کند. او درخواست کمک دختری را که به او ایمیلی فرستاده در شورایی سه نفره متشکل از خودش، همسرش و دوست اش مطرح می کند و در آخر پس از مطرح کردن، مسأله را رها می کند؛ اما در برابر خواسته ساده و بی اهمیت یکی از مشتریان هتل اش برای داشتن اسب، اقدام به خرید اسب می کند؛ هر چند که اسب به هیچ کاری در هتل اش نمی آید و حتی آن مشتری هم از آن اسب استفاده ای نمی کند.

اتهام عدم توانایی جیلان برای عمیق کردن مخاطب در مسئله ای که مطرح می شود کاملاً جدی است. او از ابتدا قصه را توسط آیدین خان روایت می کند و مخاطب با او همراه می شود، با اینهمه نماهای نزدیک از صورت او کمتر است. او را بیشتر در سایه یا با عینک می بینیم تا ارتباط چشمی با او برقرار نکنیم و بتوانیم صورتی به غیر از صورت او در آن بدن ببینیم و در واقع چهره خود را متصور شویم اما همه این مسائل و این ظرافت ها با اصرار جیلان بر سبک روایی خاص، کم اثر تر می شوند.

معرفی کاراکترها در ابتدای فیلم آنقدر دقیق و خوب صورت نگرفته که مخاطب بلافاصله بتواند با آن ها همراه شده و قصه را دنبال کند. فیلم حدوداً سه ساعته جیلان می توانست با تأثیری بیشتر با زمان کوتاه تری ساخته شود تا مخاطب از دیدن آن آنقدر خسته نشود که همه چیز فیلم را در میانه رها کند.

دیالوگ هایی که بین کاراکترهای فیلم رد و بدل می شوند بسیار زیاد و برخی مواقع اضافه به نظر می رسند. فیلمساز برای تأکید بر خودخواهی و کوته فکری کاراکتر به اصطلاح روشنفکرش می توانست از ابزارهای دیگر سینما و قصه پردازی استفاده کند اما اصرار جیلان به تکیه بر شاخ و برگ دادن به شخصیت همه چیز را خسته کننده کرده و فیلم اش بی دلیل طولانی شده است.

در خواب زمستانی حرکتهایی در دوربین نمی بینیم که از لحاظ اجرایی کار دشواری باشند. اما برخی مواقع نماها به جای فیلمبرداری رئالیستی، به سبک اکسپرسیونیستی گرفته شده اند.

در خصوص روابط بین شخصیت ها، مثلاً می توان گفت بین آیدین خان و نیهال رابطه ای به چشم نمی خورد که توضیح دهنده ی رابطه آنها باشد. در ابتدا تا زمانی که نیهال مهمانان بسیاری به خانه دعوت می کند و یک مهمانی ترتیب می دهد اگر دیالوگی برای معرفی نسبت نیهال با آیدین خان گفته نمی شد مخاطب نمی توانست او را به عنوان همسر آیدین خان بپذیرد.

آیدین تفاوت سن بالایی نسبت به همسرش دارد و از او بزرگتر است. آنها در رابطه با هم کاملاً دارای مشکل هستند، آیدین غرق در افکار خود است و نمی تواند با اطرافیان اش که شامل خواهر و همسرش هستندارتباط برقرار کند. عدم توانایی آیدین خان در برقراری ارتباط با همسر و خواهرش باعث می شود که جدایی بسیاری بین آنها شکل بگیرد و در نهایت آیدین خان مجبور به رفتن از شهر شود. در اینجا است که مخاطب با نیهال همراه می شود و نیهال نگاه و دنیای خود نسبت به همسرش را برای مخاطب بروز می دهد و همه چیز برای مخاطب همراه شده با شخصیت اصلی فیلم وحشتناک می شود.

پایان بندی خواب زمستانی بسیار عجیب است. عکس العمل اسماعیل هنگام گرفتن پولها از نیهال و انداختن آنها در شعله های آتش، رفتار نیهال را نیز زشت و بی معنا می کند. نه تنها آیدین خان که همسرش نیز دچار اشتباه بزرگی در رفتار با اطرافیان اش است و با این رفتار اسماعیل را در مقام یک پدر خرد می کند و او مجبور می شود در جلوی دیدگان پسرش پولها را داخل آتش بریزد تا غرور و قدرت از دست رفته یک پدر را به دست آورد. گریه های نیهال در پایان فیلم نشان دهنده سرگشتگی او در پیدا کردن راه و روش درست است.

کار نیهال برای تحقیر کردن اسماعیل از طریق رفتاری خیرخواهانه اما نسنجیده، یا کار آیدین خان برای بی اعتنایی به اطرافیان اما شاید از روی دوستی، کدام یک اشتباه است؟ در واقع کدام یک به تعبیر جیلان به خواب زمستانی رفته اند؟

اگرچه خواب زمستانی در حد و اندازه فیلم های جبلان اثری در خور توجه است، اما نشان می دهد که جیلان باید راه زیادی را تا ساختن فیلم های خوب بپیماید.