فیلمخانه ملی، صدا و سیما، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان از جمله نهادهایی هستند که مسئولیت و محافظت از آثار سینمایی را برعهده دارند که البته صدا و سیما و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان معمولا آثار تولیدی خود را نگهداری می‌کنند. در این میان فیلمخانه ملی اصلی‌ترین نهاد برای نگهداری از  این سرمایه تاریخی است.

شرایط نگهداری و ترمیم فیلم‌های قدیمی ایرانی و حتی آثار مربوط به دهه‌های اخیر مناسب نیست و خطر نابودی آثار سینمای ایران را ،که از داشته‌های فرهنگی کشور محسوب می‌شود، به طور جدی تهدید می‌کند.

تا همین سه سال پیش فیلم‌های سینمایی در ایران به صورت ۳۵ میلیمتری ساخته می شد و به مرور با رونق سینمای دیجیتال در جهان و گسترش این تکنولوژی در سینمای ایران، تولید فیلم های سینمایی با استفاده از نگاتیو در ایران هم منسوخ و در پی آن آپارات ها هم کم و بیش از سینماها جمع شد، به گونه ای که امروز در صنعت سینمای ایران همپای دیگر کشورهای جهان فیلم ها به صورت دیجیتال ساخته و پخش می شود.

اما در این بین این سوال پیش می‌آید که اوضاع نگهداری آثار قدیمی سینمای ایران چگونه است؟ نگاتیوهایی که اگر به خوبی از آنها محافظت نشود بخشی از تاریخ سینمای ایران نیز با  از بین رفتن آنها از بین می‌رود؛ اتفاقی که ممکن است تا امروز برای تعدادی از فیلم ها رخ داده باشد.

فیلمخانه ملی، صدا و سیما، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان از جمله نهادهایی هستند که مسئولیت و محافظت از آثار سینمایی را برعهده دارند که البته صدا و سیما و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان معمولا آثار تولیدی خود را نگهداری می‌کنند. در این میان فیلمخانه ملی اصلی‌ترین نهاد برای نگهداری از  این سرمایه تاریخی است.

اهمیت حفاظت و نگهداری آثار سینمایی به خصوص در حوزه ۳۵ میلیمتری سبب شد با تعدادی از سینماگران و مسئولان سینمایی درباره وضعیت فیلم های ۳۵ میلیمتری سینمای ایران و شرایط ترمیم و دیجیتال‌سازی آنها گفتگو کنیم، چکیده این گفتگوها به صورت یک گزارش در اختیار مخاطبان و علاقه مندان به سینما قرار گرفته است.

تاریخ سینمای ایران در خطر است

کیوان کثیریان مدیر «سینما تک» خانه هنرمندان با اشاره به مشکلاتی که این مرکز برای اکران برخی از فیلم های تاریخ سینمای ایران با آن مواجه است گفت: به تازگی فیلم یک بار برای همیشه به کارگردانی سیروس الوند را به نمایش گذاشتیم، این فیلم هر چند برای ۲۰ سال پیش است اما کیفیت آن اصلاً خوب نبود و سیروس الوند هم از اینکه از این فیلم به خوبی نگهداری نمی شود بسیار ناراحت است. جالب است بدانید همین چند ماه پیش فیلم سینمایی بهترین سال های زندگی ما به کارگردانی ویلیام وایلر را نمایش دادیم که این فیلم هرچند برای بیش از ۷۰ سال پیش بود اما از کیفیت بسیار خوبی برخوردار بود.

وی با بیان این که فیلم‌های تاریخ سینمای ایران تکرارپذیر نیستند و باید از آنها مراقبت شود، توضیح داد: اگر فیلم های تاریخ سینمای ایران نابود شود دیگر نمی توان آنها را تکرار کرد و بخشی از تاریخ کشورمان با آنها از بین می‌رود. در این میان فیلمخانه ملی که وظیفه حفظ و نگهداری از این آثار را دارد باید به سمتی برود که تمام فیلم های تاریخ سینمای ایران را که در حال حاضر به صورت نگاتیو موجود است، بهینه سازی کند و با استفاده از امکانات جدید دیجیتال، این فیلم ها را ترمیم کرده و  برای نسل های بعد و تاریخ سینما نگه دارد.

این منتقد و نویسنده سینمایی در پاسخ به اینکه آیا فیلمخانه ملی در حیطه وظایف خود فعال عمل می‌کند؟ بیان کرد: فکر می کنم زمان آن رسیده است که مأموریت فیلمخانه دچار تغییراتی شود. هرچند این را می دانم که بحث ترمیم فیلم ها تا حدودی در فیلمخانه دنبال می شود، اما سرعت آن بسیار کم است و عملا به ترمیم همه فیلم ها نمی رسد. در حال حاضر آثار تاریخ سینمای ما از جمله مستند و سینمایی یا با کیفیت بسیار بدی وجود دارند و یا کاملا از بین رفته اند و دیگر وجود خارجی ندارند.

به گفته وی، در چنین شرایطی باید بودجه مناسبی تعریف شود تا نهادهایی مانند فیلمخانه ملی بتوانند با شرکت هایی که در حال حاضر توانایی ترمیم فیلم ها را دارند و به صورت حرفه ای در این زمینه کار می کنند، همکاری کنند.

کثیریان با تاکید بر اینکه نگاتیوها نیازمند نگهداری مناسب است و درغیر این صورت فاسد شده و به طور کامل از بین می رود، عنوان کرد: نگهداری نگاتیو بسیار سخت است و شاید نسخه بسیاری از فیلم ها در فیلمخانه وجود دارد اما فکر می کنم درصد بالایی از آثار موجود خراب و فاسد شده است، به همین دلیل همه این فیلم ها باید به نسخه دیجیتال تبدیل شود تا ماندگار شود.

وی ادامه داد: بسیاری از فیلم های موجود را نمی توان در سینما تک خانه هنرمندان نشان داد چون نسخه های بسیار بدی از آنها وجود دارد و بسیاری از فیلم ها را نمی توان نشان داد چون هیچ نسخه ای از آنها وجود ندارد. به عنوان مثال چندی پیش می خواستیم یک فیلم از یکی از کارگردانان مطرح کشور نشان دهیم که حتی خود کارگردان نیز هیچ نسخه ای از آن نداشت، زمانی که توانستیم فیلم را در فیلمخانه پیدا کنیم، بعد از تبدیل کردن آن فهمیدیم که باند صدای فیلم از بین رفته است و فیلم بدون صدا بود. در واقع این فیلم دیگر وجود ندارد و تمام شده است. این درحالی است که فیلم مورد نظر بعد از انقلاب تولید شده است و حالا فکر کنید که فیلم های قبل از انقلاب در چه شرایطی قرار دارد.

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ترمیم فیلم ها را انجام می‌دهد

مناف یحیی پور معاون تولید کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان گفت: عمده تولیدات کانون پرورش فکری به همان شکل نگاتیو در فضایی در حد امکانات کانون آرشیو شده است، امکاناتی که سعی شده در حد مناسبی باشد تا فیلم ها آسیب نبیند.

وی با تاکید بر اینکه از سال گذشته طرحی به تصویب رسید که شامل ترمیم و تبدیل نسخه های نگاتیو به نسخه های دیجیتال بود که به دلیل مشکلات مالی دیرتر به مرحله اجرا رسید،  توضیح داد: در حال حاضر طرح ترمیم فیلم های کانون شروع شده اما به دلیل هزینه بالای این کار، یک جا نمی توانیم ترمیم فیلم ها را انجام دهیم و مجبور هستیم که به تدریج این کار را پیش بریم. در همین راستا در برنامه هر ساله کانون پرورش فکری کودک و نوجوان ترمیم تعدادی از آثار در نظر گرفته شده است تا بتوانیم بعد از گذشت چند سال آرشیو مناسبی از آثار کانون پرورش فکری کودک و نوجوان داشته باشیم. تا امروز ترمیم تعدادی از فیلم های سینمایی را آغاز کردیم و نزدیک به ۵ فیلم به زودی آماده می شود، در کنار آن نیز ترمیم تعدادی از فیلم های کوتاه آغاز شده است، اما برای سال آینده در تلاش هستیم تا تعداد بیشتری از فیلم ها را ترمیم کنیم.

معاون تولید کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با اشاره به اینکه اولویت ترمیم فیلم های آرشیو کانون، براساس اهمیت فیلم ها به خصوص از نظر اعتبار جهانی و درخواست برای نمایش فیلم ها در کشورهای مختلف در نظر گرفته می شود، بیان کرد: در حال حاضر کار ترمیم فیلم هایی مانند «دونده» امیر نادری، بعضی از فیلم های عباس کیارستمی و برخی از فیلم های ابراهیم فروزش شروع شده است و در نظر داریم تا برهمین اساس آرشیو فیلم ها را ترمیم کنیم تا این کار به پایان رسد. در این پروسه تمامی آثار کانون پرورش فکری ترمیم می شود و هیچ فرقی نمی کند که این آثار قبل و یا بعد از انقلاب اسلامی ساخته شده باشد.

وی توضیح داد: با توجه به اینکه مالکیت فیلم های کانون برای خود این نهاد است، ترجیح می دهیم که ترمیم آثار نیز با بودجه کانون انجام شود، تا برای برنامه ریزی نمایش آن با مشکلی مواجهه نشویم. البته با سازمان سینمایی و بنیاد سینمایی فارابی مذاکراتی داشتیم که امیدوارم در این زمینه همکاری هایی صورت گیرد.

یحیی پور با اشاره به همکاری با مراکز مختلف برای نمایش فیلم های کانون پرورش فکری بیان کرد: هر زمان هر کدام از نهادهای مختلف بخواهند فیلم های کانون در اختیار آنها قرار می گیرد تا آثار برای علاقه مندان به نمایش گذارند.

وضعیت آثار در فیلمخانه ملی ایران

لادن طاهری مدیر فیلمخانه ملی ایران نیز درباره آرشیو فیلمخانه و شرایط آثار موجود در این مرکز گفت: از عمر بسیاری از اسناد دیداری و شنیداری آرشیو فیلمخانه ملی ایران بیش از یکصد سال می‌گذرد و به‌ جز فیلم‌هایی که در چند سال اخیر در آرشیو فیلمخانه ملی ایران حفظ و نگهداری ‌شده، آنچه مربوط به بیش از ۱۰۰ سال گذشته است، فیلم‌هایی است که روی نوار سلولوئید ثبت و ضبط شده‌اند. نوارهای سلولوئید به دلیل ماهیت شیمیایی آسیب پذیر، اگر در شرایط درست نگهداری نشوند در اثر فعل ‌و انفعالات شيميايی و تأثیر انواع قارچ‌ها و باکتری‌ها تجزيه شده، دچار رنگ‌پریدگی و خسارت‌های بی شمار دیگر می شوند.

وی ادامه داد: غالب فیلم‌های فیلمخانه ملی ایران نیز در سال‌های گذشته از انبار استودیوها، سینماها و  آرشیودارهای خصوصی تهیه و به مخازن فیلمخانه ملی ایران منتقل شده است که این آثار بنا به دلایل مختلف چون نگهداری در شرایط نامطلوب، در دسترس نبودن نگاتیو، آسیب جدی پزتیو، عملیات نامناسب لابراتواری در زمان ساخت و نمایش‌های مکرر با آپارات‌های مستعمل دچار تخريب فيزيكی شده‌اند.

طاهری با اشاره به چگونگی ترمیم آثار سینمای ایران، بیان کرد: با امکانات آنالوگ و سنتی نمی‌توان فریم‌های از دست ‌رفته و رنگ‌های اصلی را که به‌ مرور زمان کیفیت اولیه‌ شان را از دست‌ داده‌اند احیا و خط‌ و خش های عميق لایه سطحی ژلاتین را ترمیم کرد. تخریب و آسیب های وارد شده به این فیلم ها امکان هرگونه بازسازی کامل در لابراتوار آنالوگ را از بین می برد و حداکثر کاری که می توان روی این دسته از فیلم ها انجام داد، شست و شو و غبارزدایی، ترمیم شکستگی دندانه ها و جلوگیری از پیشرفت خشکی و شکنندگی آن ها است. اما امروزه به کمک فناوری نوین دیجیتال با همه نوپایی‌اش، می‌توان با احیای تصویرهای از دست ‌رفته و صدای نامطلوب آن‌ها و نیز اصلاح رنگ پریدگی فیلم ها به تجربه نوینی از «بازیابی» اسناد دیداری و شنیداری دست زد.

مدیر فیلمخانه ملی همچنین گفت: ترميم فيلم‌های با ارزش سينمايی با استفاده از امكانات ديجيتال چند صباحی است كه توسط موسسه‌ها و بنيادهای مهم و معتبری همچون «آرشيو فيلم بولونيا» (ايتاليا)، «شركت سينمايی پاته» (فرانسه)، «موسسه فيلم بريتانيا»، «آرشيو  فيلم دانشگاه يو. سی. ال. ای» و كارگردان نام آوری مثل مارتين اسكورسيزی و بنياد فيلم او دنبال شده و تاكنون نتايج درخشانی داشته است.

 وی توضیح داد: فيلمخانه ملی ايران از همان ابتدا بر اين باور بود كه حفظ، مرمت و احيای فيلم‌های قديمی و ارزشمندی كه در گنجينه ملی نگهداری می‌شود كاری بسيار پرهزينه و دقيق و نيازمند دانش، سرمايه و تكنولوژی بسيار پيشرفته است، همچنين به دلیل حجم انبوه اين فيلم‌ها لازم است كه اين دانش و فناوری در دسترس متخصصان همین مرز و بوم باشد و در مدت شش هفت سال گذشته، همواره درصدد بود که به ‌جای ارسال نسخه‌های فیلم‌های آسیب ‌دیده به خارج از کشور برای احیا و بازیابی، معدود افراد اهل‌ فن را تشویق کند که تجهیزات، امکانات و دانش احیای دیجیتال اسناد دیداری و شنیداری را در ایران فراهم کنند. چند سالی است که این امکانات و دانش فنی آن در ایران فراهم و به ‌مرور کار مرمت دیجیتال فیلم‌های مهمی از تاریخ سینمای ایران انجام شده و تعداد بیش‌تری در مرحله انجام است.

طاهری در پایان گفت: با بازآفرینی چند اثر ارزشمند سینمای ایران از جمله اون شب که بارون اومد، باد صبا و گاو آرزوی ديرينه فيلمخانه ملی ايران برای مجهز شدن كشور به دانش و فن‌آوری مرمت ديجيتالی به واقعيت پيوسته و اميد است به ‌تدريج با تجهيز بخش خصوصی و كمک‌ها و تسهيلات مالی ويژه به اين بخش بتوان كارشناسان ورزيده و كارآزموده  بیشتری در اين عرصه تربیت کرد و به تجهيزات و لوازم پیشرفته اين كار مجهز شد.

برگرفته از خبرگزاری مهر- گزارش از نیوشا روزبان