پرده سینما

تقوایی و کارهای نکرده؛ مروری بر آثار نیمه‌‌کاره در کارنامه خالق «ناخدا خورشید»

پرده سینما

 


 

 

 

 

 

ناصر تقوایی از آن دست فیلمسازانی است که اگرچه نسبت به هم‌نسلان خود گزیده‌کار محسوب می‌شود و در کارنامه‌اش تنها 7 فیلم دیده می‌شود با این حال او را به گواه همان 7 فیلم باید یکی از چند فیلمساز مهم تاریخ سینمای ایران دانست. همان‌طور که جایگاهش در ادبیات داستانی نیز تنها و تنها با یک مجموعه داستان، جایگاه رفیعی است.

تقوایی را در کنار کسانی چون مسعود کیمیایی، داریوش مهرجویی، بهرام بیضایی، علی حاتمی، امیر نادری و چند نفر دیگر از فیلمسازان پیشرویی می‌دانند که اواخر دهه 40 و اوایل دهه 50 با آثارشان موجی تاریخی را در سینمای آن زمان نوپای ایران رقم زدند. موجی که به «موج نو» مشهور است و آثار منسوب به آن با بدنه سینمای ایران فاصله دارد. هم به لحاظ فرم و ساختار و هم از حیث نوع نگاه تازه‌ای که این فیلمسازان به هستی پیرامون خود دارند.

تقوایی قبل از آنکه وارد سینما شود، کار خود را در تلویزیون آغاز کرد. طی آن سال‌ها یعنی از 49 تا 55 او 3 فیلم «آرامش در حضور دیگران، صادق کرده و نفرین» را در مقام نویسنده و کارگردان در کارنامه‌اش ثبت کرد اما در سال 55 برای ساخت یک مجموعه تلویزیونی پشت دوربین قرار گرفت و یکی از مهم‌ترین سریال‌های تلویزیون ایران یعنی «دایی‌جان ناپلئون» را ساخت. سریالی که هم نزد عموم مردم اقبال یافت و دیده شد و حتی تکیه‌کلام‌هایی از آن بر سر زبان‌ها افتاد و هم منتقدان به تحسینش لب گشودند و قلم فرسودند. «دایی‌جان ناپلئون» از آنجا که نسخه تلویزیونی رمانی است به همین نام نوشته ایرج پزشک‌زاد بی‌شک باید از آن به عنوان یکی از مهم‌ترین و موفق‌ترین اقتباس‌های ادبی در آثار تصویری اعم از سینما و تلویزیون نام برد.

تقوایی‌-هما‌ن‌طور که اشاره شد- کارهای ناتمام و نیمه‌کاره متعددی هم دارد که هرگز به فرجام نرسیدند. از کارهایی که تقوایی آغاز کرد و هرگز به فرجام نرساند و البته حتما دلایلی هم برای نیمه‌کاره رها کردن آنها داشته و دارد، یکی هم مجموعه تلویزیونی «کوچک جنگلی» بود.

«کوچک جنگلی» که براساس فیلمنامه‌ای از خود تقوایی از سال 1362 قرار بود جلوی دوربین او برود، قصه زندگی میرزاکوچک جنگلی، رهبر نهضت جنگل بود. این کار با وجود مدت‌ها کار تحقیقاتی و پیش‌‌تولید و حتی ضبط صحنه‌هایی اندک‌شمار با تقوایی به فرجام نرسید و هر طور که بود او از صرافت ادامه کار افتاد. اگرچه بهروز افخمی در آن سال‌ها جوان، کار را دست گرفت و به عنوان اولین تجربه کارگردانی خود جلوی دوربین برد و به پایان رساند و هر طور که بود «کوچک جنگلی» در شبکه اول تهیه شد اما بالطبع هر فیلمسازی جهان خودش را دارد. نتیجه کار دو کارگردان حتی روی فیلمنامه‌ای مشترک هم مرزهای ساختاری و هستی‌شناختی کاری از هم دارد. مرزهایی که کار آنها را از هم جدا و مستقل می‌کند.

از دیگر کارهایی که تقوایی آغاز کرد و به پایان نبرد، می‌توان به مجموعه تلویزیونی «داستان‌سرایان» اشاره کرد که در سال 1357 آغاز شد و قرار بود به زندگی و آثار نویسندگان نام‌آور ادبیات معاصر بپردازد. آن سریال هم هرگز ساخته نشد مثل فیلمی که قرار بود از رمان «شوهر آهو خانم» علی‌محمد افغانی اقتباس کند و محقق نشد.

جدا از اینها از دیگر طرح‌ها و ایده‌های تقوایی که هرگز به نسخه سینمایی تبدیل نشد، می‌توان به دو پروژه‌ای اشاره کرد که او در سال‌های آغازین دهه 80 بنای اجرای‌شان را داشت. «زنگی و رومی» و «چای تلخ» که هر دو در زمان خود بسیار خبرساز شدند و چشم بسیارانی را به راهکارهای جدید استاد دوختند؛ اما اگرچه تقوایی در دی‌ ماه سال ۱۳۸۲ فیلم جنگی «چای تلخ» را کلید زد و مراحلی از «زنگی و رومی» را هم پیش برد اما به دلایل مالی و عدم حمایت مراکزی که بنا بود از نظر مالی پشت کار بایستند هر دو کار نیمه‌کاره ماندند و به فهرست کارهای نکرده تقوایی افزوده شدند. میل تقوایی به انصراف تنها در خودداری او از ادامه پروژه‌های سینمایی‌ و تلویزیونی خلاصه نمی‌شود. او در کارهای صنفی نشان داده، پای ثابت انصراف دادن‌های عمدتا اعتراضی است. یک نمونه از آنها به سال‌های آغازین دهه چهارم زندگی‌اش برمی‌گردد. زمانی که او تنها 32 سال داشت و نامش در فهرست سینماگران دیده شد که از «سندیکای هنرمندان فیلم ایرانی» استعفا دادند. گرچه آن استعفا و خروج از ساختار تشکل صنفی «سندیکا...» فی‌نفسه هوشمندانه بود و نتیجه‌اش تشکیل «کانون سینماگران پیشرو» اما به هر حال حدی از تمایل به انصراف را در روحیه و رفتار تقوایی نشان می‌دهد. انصرافی که گاهی مانند سال 52 جواب می‌دهد و منجر به کار مهم دیگری می‌شود و گاهی ناگزیر است و ناشی از ناممکن بودن ادامه کار و لابد در مواقعی هم با دلایل شخصی هنرمند و فیلمساز مولف مهم تاریخ سینمای ایران نسبت دارد. کسی که به اعتبار تنها 7 فیلم بلند سینمایی، 12 مستند، چند فیلمنامه و فقط و فقط یک مجموعه داستان، سال‌هاست نامش در سینما و ادبیات ایران می‌درخشد.

 

اسماعیل ساغری

 

برگرفته از روزنامه اعتماد


 تاريخ ارسال: 1399/4/27
کلید واژه‌ها:

فرم ارسال نظرات خوانندگان

نام (ضروري):
نظر شما (ضروري):
كد امنيتي (ضروري) :
كد امنيتي تركيبي از حروف كوچك انگليسي است. توجه داشته باشيد كه كد امنيتي به كوچك و بزرگ بودن حروف حساس است.