پنج‌شنبه ها، طعم سینما را در پرده سینما بچشید!

با طعم سینما، سینما را از دریچه ای تازه ببینید!

نقد و بررسی فیلمهای مهم تاریخ سینما در طعم سینما

پورکو روسو

Porco Rosso

کارگردان: هایائو میازاکی

نویسنده: هایائو میازاکی

بازیگران: شوئیچیرو موری‌یاما، توکیکو کاتو، آکیدو اوتسوکا

فیلم‌برداری: آتسوشی اوکوی

موسیقی: جو هیسایشی

تدوین: تاکشی سیاما

تهیه‌کننده: توشیو سوزوکی

شرکت تولید: استودیو جیبلی

توزیع‌کننده: توهو (ژاپن)

تاریخ انتشار: ۱۸ ژوئیه ۱۹۹۲

مدت: ۹۴ دقیقه

زبان: ژاپنی

هزینه تولید فیلم: ۹٬۲ میلیون دلار

فروش فیلم: ۳۴ میلیون دلار

محصول کشور: ژاپن

طعم سینما – شماره ۲۲۴ : پورکو روسو (Porco Rosso)

برای اینکه درک و بررسی دقیق‌تری از فیلم پورکو روسو هایائو میازاکی داشته باشیم، شاید مهم‌ترین نکته‌ای که می‌توانیم به آن توجه کنیم، در این باشد که فلسفه‌ی انیمیشن شدن چنین فیلمی در چیست؟ صرفاً یک پرواز فانتزی‌وار و ذهنی نسبت به واقعیت؟ مشاهده‌ی یک رویا با چشمانی باز؟ افسانه‌پردازی؟ سیر و سیاحتی ماورایی که در آن، حد و مرز ذهنیت و عینیت و خودآگاه و ناخودآگاه و آرمان و واقعیت با یکدیگر درهم‌آمیخته شده باشند؟ یا چیزی شبیه به میدان‌داری روح و رهایی از جسم و میل حرکت به سوی آسمان‌ها و درنوردیدن ابرها؟

راست‌اش را بخواهید هیچ‌کدام از این تعبیرها، دست‌کم از نظر نگارنده، علت جامع و دقیقی را برای اینکه چرا داستان فیلمی همچون پورکو روسو باید تبدیل به انیمیشن شود بیان نمی‌کنند. آنچه درون تصاویر انیمیشن‌های هایائو میازاکی رخ می‌دهند، اغلب، همان حالات، کنش‌ها، پیشامدها و وقایعی هستند که می‌توانند در یک فیلم غیرانیمیشن نیز به تصویر درآیند و نمایش داده شوند. به سکانس ابتدایی فیلم نگاه کنید؛ به منظره‌ای که کاراکتر اصلی درون آن نشسته و محتوای وسایل روی میزش؛ چه عناصری از این سکانس را می‌توانید بیابید که در یک فیلم غیرانیمیشن قابل نمایش دادن نباشند؟ به سکانس نجات دادن بچه‌ها از چنگ دزدان هوایی نگاه کنید، و به سکانس حضور در رستوران «جینا»، و به سکانس اولین رویارویی میان «پورکو» و «کورتز»، و به سکانس‌های حضور در تعمیرگاه هواپیما، و اصلاً به سکانس دوئل پایانی میان «پورکو» و «کورتز»؛ مگر نه اینکه اصل تمام وقایع موجود در این سکانس‌ها، در یک فیلم غیرانیمیشن نیز می‌توانند به تصویر درآیند و نمایش داده شوند؟ پس فلسفه‌ی اینکه داستان فیلمی همچون پورکو روسو به صورت انیمیشن به نمایش درمی‌آید در چیست؟

واقعیت این است که پورکو روسو میازاکی، راوی جهانی میان رویای بالقوه و واقعیت بالقوه است؛ جهانی که رویا نیست اما می‌توان گفت به لطافت و ظرافت یک رویا تصویرپردازی و نمایش‌آرایی می‌شود؛ جهانی که واقعیت نیست اما طوری تصویرپردازی و نمایش‌آرایی می‌شود که انگار می‌تواند واقعیت هم داشته باشد. در واقع، پورکو روسو، نمایش رویاگونه‌ی جهانی است که کاش واقعیت داشته باشد؛ جهانی که واقعیت نیست اما حالات، کنش‌ها، آمد و شدها و اتفاقات‌اش، آنقدر زیبا نمایش داده می‌شوند که مخاطب آرزو می‌کند کاش در دنیای بیرونی نیز واقعیت داشته باشند.

این «زیبا نمایش داده شدن» که در واقع می‌توان گفت دکترین ساختاری آثار هایائو میازاکی است، صرفاً به معنای چشم‌نواز بودن و لذت بصری که از تماشای رنگ‌بندی‌های شاد و خوش‌استیل بودن تصاویر نقاشی شده و روح‌بخش بودن عناصر نمایشی بدست می‌آید نیست؛ چرا که این‌ها فقط شمایل آن «زیبا نشان داده شدن» را رقم می‌زنند؛ در واقع، این لحن و روحیه‌ی لطیف، شاداب، پرنشاط و حتی می‌توان گفت مهربان موجود در بطن حالات، کنش‌ها، پبشامدها و رویدادها است که شاکله‌ی آن «زیبا نمایش داده شدن» را رقم می‌زنند؛ همان لحن و روحیه‌ای که سکانس نجات دادن بچه‌ها از چنگ دزدان هوایی توسط «پورکو» یا سکانس محاصره‌ی «پورکو» و «فیو» توسط دزدان هوایی را مفرح می‌کند و سکانس آخرین رویارویی میان «پورکو» و «کورتز» را از یک دوئل کلاسیک نفس‌گیر میان قهرمان و ضدقهرمان، تدریجاً کمیک و نهایتاً به هجو خودخواسته‌ای از نبرد تیپیکال و کلاسیک میان قهرمان و ضدقهرمان (مثلاً شبیه به آنچه در هالیوود دهه‌های چهل تا شصت میلادی در این زمینه رخ می‌داد) بدل می‌کند؛ صدالبته که در این مسیر، خلق ویژگی‌ها و منش رفتاریِ جذاب برای کاراکترها (به ویژه زبلی و اعتماد به نفس و لجبازی «فیو»، شورِ توأم با جهل و جوزدگی «دزدان هوایی»، جاه‌طلبی و بلندپروازی «کورتز» و غرور و خودرأی بودن «پورکو») در حلاوت‌بخشی به سکانس‌های مذکور نقش دارند، اما از یاد نبریم که درباره‌ی یک کانسپت کلی‌تر صحبت می‌کنیم که شخصیت‌پردازی جذاب، فقط یکی از اجزای آن است!

در واقع، همین کانسپت «زیبا نمایش داده شدن» است که ماهیت «رویا-واقعیت»ی جهان فیلم پورکو روسو را می‌سازد و واقعه‌ی بالقوه تراژیک کشته شدن یاران «پورکو» در جنگ جهانی اول و تا دم مرگ رفتن خود «پورکو» را به صورت بالفعل در ساحت تصویر و نمایش، طوری رویاگونه واقعیت‌پردازی و تلطیف و ملایم می‌کند که مخاطب آرزو می‌کند کاش واقعاً همانگونه رویاسان اتفاق افتاده بود؛ همچنانکه در همین «زیبا نشان داده شدن» است که آسیب‌های روحی و روانی و رفتاری و شخصیتیِ وارد بر «پورکو» پس از جنگ، صرفاً در قالب سنبلیک شاکله‌ی یک خوک و با شمایلی مفرح و بامزه نمایش داده می‌شوند و در دوئل نهایی میان «پورکو» و «کورتز»، اسلحه‌های هواپیماهایشان، درست در لحظه‌ی شلیک از کار می‌افتند و جدیت نبرد میان این دو نفر، تدریجاً به نوعی لجبازی مصرانه و بازیگوشانه و کودکانه، با تمام شیرینی‌های ذاتی‌اش، در قالب اسباب پرت کردن به سمت یکدیگر و مسابقه‌ی مشت‌زنی کشیده می‌شود؛ واقعیت لطیف‌سازی‌شده‌ای که نه به صورت تمام و کمال و رادیکال، شمایل یک رویا (به ویژه در قالب یک جهان ذهنی و انتزاعی خاص) را دارد و نه آن وجهه‌ی لطیف‌شده‌اش، نسبت چندانی با واقعیت عُرفی نمایشی برای آن باقی می‌گذارد؛ در واقع، چیزی بین رویا و واقعیت که اگر واقعیت داشته باشد یا در دنیای واقعی رخ دهد، زیباتر است و دنیای واقعی را قشنگ‌تر می‌کند.

حال، از پس این همه، می‌توان به آن پرسش ابتدای یادداشت پاسخ داد؛ اینکه چرا فیلم هایائو میازاکی (به ویژه پورکو روسو) باید در قالب انیمیشن ساخته شود؛ برای زیبا و دلنشین نمایش دادن پلاستیکی و استاتیکیِ آنچه قرار است نشان داده شود؛ برای روح‌بخشی به زیست درون جهان فیلم و خالص‌سازی و متعین کردن حس و حال جاری در آن زیست؛ برای تکلف‌زدایی و سلیس‌تر کردن زبان و لحن و بیان پیشامدها و رویدادها و ساده‌تر کردن دریچه‌ی ورود هر نوع مخاطبی به داخل جهان فیلم از طریق همه‌فهم‌سازی و جهانی کردن آن؛ برای جذابیت‌بخشی زیستی به جهان فیلم؛ و برای ملایم‌سازی روایی و نمایشی تراژدی‌ها و تلخی‌های اجتناب‌ناپذیر. تمام این‌ها، گاه همچون فیلم شهر اشباح، در قالب یک رویای واقعی‌سازی شده رخ می‌دهند، گاه همچون فیلم باد برمی‌خیزد، به صورت واقعیتی رویاسان بروز می‌کنند و گاه همچون فیلم پورکو روسو، به شکل یک درام لطیف‌سازی شده، با مجموعه‌ای از کنایه‌ها و استعاره‌ها و نمادهای کمیک یا طنازانه به وقوع می‌پیوندند؛ با یک روند کلاسیک در موقعیت‌پردازیِ داستانی و پیشبرد دراماتیک که از قضا وجه تمایزش با همتایان‌اش، در همان ایجاد ملاطفت و حلاوت در بطن جهان درام نهفته است؛ در همان کانسپت «زیبا نشان داده شدن».

کاوه قادری

مرداد ۱۳۹۹

برای مطالعه دیگر فیلم هایی که در «طعم سینما» معرفی و بررسی شده اند اینجا را کلیک کنید