پرده سینما

فیلم ساختن در همان میزانسن آشنای همیشگی، منهای آنتاگونیست؛ نقد و بررسی فیلم «بارکد» ساخته مصطفی کیایی

کاوه قادری

 


 

 

 

 

 

 

نقد و بررسی فیلم بارکد ساخته مصطفی کیایی

 

بهرام رادان و محسن کیایی در بارکدشاید یکی از مهم ترین نقاط قوت سینمای مصطفی کیایی و البته قطعاً مهم ترین نقطه قوت بارکد او، در توجه ویژه به مقوله ی روایت نهفته باشد؛ مقوله ای که اهمیت اش در سینما آنقدری است که به قول یکی از منتقدین، قصه پیش از روایت، اساساً نه مقبولیتی دارد و نه موضوعیتی و نه موجودیتی و محتوای داستان به خودی خود چه ساده باشد و چه پیچیده، سلیس بودن یا تکلف داشتن اش را اما نوع و نحوه و چگونگی روایت اش است که مشخص می کند و میزان قوام و دوام و کارآمدی و تاثیرگذاری اش را نیز همچنین.

حال از ضدگلوله تا بارکد، همواره بخش اعظمی از قوام، جذابیت، مقبولیت، صراحت و صمیمیت آثار کیایی، مدیون و مرهون نوع و نحوه و چگونگی روایت قصه هایش شده؛ امری که به ویژه در دو اثر اخیر او یعنی عصر یخبندان و بارکد، با شدت به مراتب بیشتری از پیش پیگیری شده؛ که البته ژست بیرونی خالق اثر نبوده؛ بلکه نیاز درونی و اقتضای خود اثر و سبک و ژانرش بوده.

برای نمونه، در همین بارکد، یک لحظه تصور کنید قصه ی موجود، خطی و بدون کمترین و کوچکترین پیچش ها و رفت و برگشت های روایی روایت می شد. آیا به این نحو، اساساً جذابیتی برای پیگیری می یافت؟ اما این قصه با غیرخطی روایت شدن توسط راوی اول شخص در عین حرکت از آخر به اول همچون ساختار تئوریک روایی ممنتو کریستوفر نولان است که سویه های جذابی را برای مخاطب، به ویژه از منظر پیگیری پیشینه ی شخصیت ها و روابط میان شان، چگونگی آشنایی شان با یکدیگر، چگونگی نجات شان از باند تبهکار مواد مخدری و چگونگی و چرایی به دام افتادن شان در این باند، چرایی و چگونگی آشنایی شان با آن مأمور پلیس آرتیست، چرایی و چگونگی امرار معاش شان در عین بدهکاری و... ایجاد می کند؛ آن هنگامی که شخصیتی را ابتدا با کنش ها، شناسه ها، رفتارها و روحیات اش مشاهده می کنیم و سپس از طریق یکی از آن خرده روایت های غیرخطی رو به عقب، با پیشینه و چگونگی و چرایی شکل گیری شمایل و شاکله ی شخصیتی او آشنا می شویم؛ و واکنشی را ابتدا مشاهده می کنیم و سپس از طریق روایت غیرخطی رو به عقب، با کنشی که شکل دهنده ی چگونگی و چرایی آن واکنش بود آشنا می شویم؛ و رویدادی را ابتدا مشاهده می کنیم و سپس با زمینه های شکل گیری آن رویداد آشنا می شویم.

محسن کیایی و سحر دولتشاهی در بارکدبارکد البته سوای روایت، سایر نقاط قوت و ویژگی های سینمای کیایی را نیز کماکان پایدار نگاه داشته؛ همان ویژگی هایی که ثبات یافتن شان موجب شده تا کیایی در پنجمین اثرش نیز به تعبیر یکی از منتقدین، همچنان در فیلمنامه و میزانسن آشنا و همیشگی و دارای مشخصه های اصلی و ذاتی و طبیعی سینمای خود فیلم بسازد. سوای نوع و نحوه و چگونگی قصه گویی کیایی که خوشبختانه در بارکد، برخلاف عصر یخبندان، از قصه های پرتعداد و پراکنده ی چند شخصیت و موقعیت، به سمت و سوی قصه های مشخص دو شخصیت اصلی و یک موقعیت مرکزی و خرده قصه هایی از موقعیت های فرعی، منسجم تر و متمرکزتر شده و از تشتت روایت و مفقود شدن محور دراماتیک اصلی جلوگیری کرده، قصه ی کیایی همچنان کنش مند، اکتیو، پرملات، پررویداد، پرموقعیت، پر چالش، پرگره، پرنوسان و پرفراز و فرود است که به معنای حقیقی کلمه، ریتم و روند و ضرباهنگی تند را با محوریت همان کمدی موقعیت موجود در آثار پیشین شکل می دهد.

ژانر و لحن کیایی، کماکان تلفیقی و کمدی-درام، البته با تمرکز نسبی بر کمدی و چربش بیشتر آن نسبت به درام است و استفاده از تیپ های محسن کیایی برای این تغییر لحن ها از درام به کمدی، نسبت به آثار پیشین کیایی، فزونی یافته. این لحن البته نسبت به عصر یخبندان، بیش از پیش به سمت و سوی تارانتینو نیز سوق یافته؛ تا جایی که برای نمونه، حتی نوع برخی کنش و واکنش ها و رویدادها را نیز تارنتینویی کرده که بارزترین نمونه اش، سکانس درگیری مسلحانه ی قهرمانان ما با دار و دسته ی پابلو است که نوع و نحوه و چگونگی اکشن اش منهای خشونت اش، کاملاً تارانتینویی است. شمایل و شناسه هایی از کمدی هجو را از طریق چیدمان جدی موقعیت و کاریکاتوریزه کردن عامدانه اش یا حداقل دستکاری شوخ طبعانه در برخی عناصر آن نیز می توان در بارکد مشاهده کرد که البته این یکی نوآمده ای برای سینمای کیایی است که تا پیش از این، چندان مسبوق به سابقه نبوده اما در اولین آزمایش اش در تازه ترین اثر کیایی، حداقل از منظر کمک به تغییر لحن، خوب جواب داده.

با این همه اما این را هم نمی توان انکار کرد که بارکد بیش از اندازه اسیر ایده های روایی اش شده، تا جایی که حداقل فراز و فرود آخر در قالب نوع و نحوه و چگونگی و چرایی شناسایی و دستگیری آنتاگونیست فردی اش را به لحاظ دراماتیک، کم رمق رقم می زند و از قوام داستانی و رویدادپردازانه ی پرده ی آخر فیلم می کاهد؛ ضمن اینکه الگوی مرکزی شخصیت پردازی آثار کیایی و در واقع همان مولد و محرک کمدی-درام های او از خط ویژه تاکنون را نیز دچار نقصان می کند.

بهرام رادان و محسن کیایی در بارکدیک سوی این الگو را قهرمان جمعی شکل می دهد؛ قهرمانی که به نحوی عامدانه و آگاهانه، هیچگاه قرار نبوده قائم و قائل به فردیت، تشخص و فاعلیت فرد به مثابه قهرمانی فردی باشد و همواره یا رزمناو پوتمکین گونه و یا از طریق تجمیع شخصیت های مکمل، یک کلیت و هسته ی مرکزی گروهی را به مثابه قهرمان جمعی شکل داده؛ به گونه ای که کاراکترهای محسن کیایی، بهرام رادان، سحر دولتشاهی و پژمان بازغی در بارکد، همچون کاراکترهای مشابه در خط ویژه و عصر یخبندان، هر کدام شان پیش و بیش از آنکه در قامت قهرمان یا شخصیت دراماتیک مستقل مورد توجه قرار گیرند، به مثابه پازل های مکمل و متمم شمایل و شاکله ی قهرمان گروهی برای مخاطب مهم می شوند و قطعاً از همین روی است که نقصان تلقی کردن فقدان فردیت مستقل در شخصیت های آثار کیایی، آن هم در شرایطی که متولی و مؤلف فیلم، عامدانه و آگاهانه، سبک «قهرمان جمعی» محور را برای شخصیت پردازی قطب مثبت آثارش برگزیده، اساساً فاقد موضوعیت به حساب می آید؛ همانگونه که همین فقدان فردیت مستقل در مورد ملوانان رزمناو پوتمکین را هم نمی توان به سبب همان سبک بایسته ی ناظر بر قهرمان جمعی در آن فیلم، به عنوان نقصان تلقی کرد.

سوی دیگر این الگو را اما آنتاگونیست فردی شکل می دهد که برخلاف قهرمان جمعی، قائم و قائل به فردیت، تشخص و فاعلیت فرد به مثابه ضدقهرمانی چندبُعدی و قدرتمند و دراماتیک است؛ شناسه های شخصی و رفتاری و گفتاری معین دارد که ترجیع بندشان، تحکم و زیرکی و خباثت است؛ به انضمام سرسختی و کنش مندی فزاینده ای که ضمن ایجاد سویه های جذاب شخصیتی برای او، تقابل اش با قهرمان جمعی ماجرا را نیز مهیج تر از وجه بالقوه اش می کند و از همین روی است که پررنگ ترین، شاید جذاب ترین و حتی می شود گفت تنها شخصیت های کیایی در آثارش به معنای حقیقی کلمه، همان کاراکترهای سام قریبیان در خط ویژه و بهرام رادان در عصر یخبندان، به عنوان آنتاگونیست های این فیلم ها هستند؛ همان هایی که در الگوی بایسته ی فیلمساز، باید به مثابه ضدقهرمان های فردی دراماتیک ساخته و پرداخته می شدند و کم و بیش هم شده اند.

تقابل این آنتاگونیست فردی با آن قهرمان جمعی، همواره عمده ترین بخش از جذابیت های آثار کیایی را از خط ویژه تاکنون رقم زده؛ کما اینکه در همین بارکد نیز سکانس های رویارویی میان قهرمانان ما و دار و دسته ی پابلو، به سبب دارا بودن شمایلی از همین تقابل مذکور است که به یکی از جذاب ترین بخش های فیلم بدل شده. در قالب همین الگوی آشنای قهرمان جمعی در مقابل آنتاگونیست فردی در آثار کیایی اما می توان کاراکتر رضا کیانیان را به جرأت، ضعیف ترین آنتاگونیست فردی کل آثار کیایی دانست که شخصیت پردازی به غایت کم مایه و کم شناسه و کم خصیصه ی او، بخش عمده ای از آن تقابل لازم میان قهرمان و آنتاگونیست و جذابیت های ناشی از این تقابل را کمرنگ کرده؛ به گونه ای که در تمام طول فیلم، زیرکی و خباثت و تحکم این رئیس شرکت غایب است، برخلاف آنتاگونیست های خط ویژه و عصر یخبندان، به سبب فقدان سرسختی و عدم کنش مندی اش، اساساً جذبه ی لازم برای جدی گرفته شدن توسط مخاطب و شکل دهی تقابلی جذاب و پیش برنده با قهرمانانمان را ندارد، به شدت تک بُعدی و تک خصیصه ای است و فاقد سیالیت لازم برای تبدیل شدن به شخصیت ابتدایی و متعارف، گفتارهایی اغلب شعاری و قصارگونه دارد که با رفتارش ناهمخوان است و مجموعاً شمایل انسانی بی عرضه را تداعی می کند که به راحتی وارد دام قهرمانانمان می شود، از آن ها بازی می خورد، آن ها را تحمل کرده و بهشان ذره ای هم شک نمی کند و نهایتاً هم در اوج حقارت مغلوبشان می شود و مشخص نیست با این میزان بی عرضگی، اساساً چطور توانسته آن موقعیت مجلل را ولو با رانت و حقه بازی برای خود جور کند.

محسن کیایی در بارکدضمن اینکه علاوه بر این ها، روندی که موجب آنتاگونیست شناخته شدن او و تقابل قهرمانان ما با او در یک سوم پایانی فیلم می شود نیز خیلی سریع و دفعتی و تا حدی فاقد پیش زمینه و پشتوانه جلوه می کند؛ به انضمام اینکه وجه تقابل اش با قهرمان جمعی فیلم نیز اساساً مفقود است. صرف اینکه بدانیم او با متهم کردن پدر یکی از قهرمانان ما به اختلاس، زمینه ی بدبختی قهرمانان ما را فراهم کرده، لازم است اما کافی نیست؛ بلکه باید همچون کاراکترهای سام قریبیان در خط ویژه و بهرام رادان در عصر یخبندان، شناسه ها و شمایل و شاکله ی شخصیتی این آنتاگونیست، برایمان محاکات شود و این امر در بارکد، دست کم می توانست از طریق افزودن یک خرده روایت غیرخطی رو به عقب مربوط به کاراکتر رضا کیانیان یا سوق دادن بخش های خنثی برخی خرده روایت ها به سمت و سوی شناخت آنتاگونیست، رخ دهد اما اینگونه نشده و نحوه ی مواجهه و مقابله با این آنتاگونیست، قطع نظر از اینکه معتدل تر شده و از گفتمان فاعلیتی تند «کیمیایی» وار در عصر یخبندان فاصله گرفته، کمی ابتدایی و سهل الوصول و البته خطابه گونه شده و از جدیت و اهمیت مسأله ی فیلمساز در بارکد کم می کند.

مجموع این کمبودهای ولو اندک است که مانع چهار ستاره شدن این اثر می شود و صدالبته یادآور این اصل مهم به فیلمساز و فیلمنامه نویس خوش قریحه مان که کم و کیف ایده های روایی اش را در تناسب با اقتضائات کمدی-درام اش طوری تنظیم کند که برخی ویژگی ها و الگوهای مولد و محرک اثرش به رغم قوت نسبی، بیش از اندازه اسیر آن ایده ها نشوند.

 

 

 

کاوه قادری

 

اسفند ماه نود و چهار


 تاريخ ارسال: 1394/12/3
کلید واژه‌ها:

نظرات خوانندگان
>>>ساسان:

چه خوب و جالب که سایت پرده سینما نقد این فیلم رو در همون زمان ایام جشنواره کار کرده. فیلم خوبی بود اما نسبت به دو فیلم قبلی کیایی کمی سخیف به نظر می رسید. ضمن اینکه جملات قصار لا به لای فیلم هم زیاد بود که به لحن فیلم نمی خورد و از متن بیرون می زد و فیلم رو شعاری جلوه می داد

2+2-

شنبه 2 مرداد 1395



>>>کاوه قادری:

با عرض سلام خدمت جناب ملول. در پاسخ به شما باید عرض کنم که خیر؛ هیچ نسبتی با ایشان و البته سایر قادری های مشهور ندارم. موفق و مؤید باشید.

2+0-

چهارشنبه 5 اسفند 1394



>>>ملول:

کاوه جان شما با امیرقادری کافه سینما نسبتی ندارید/یاداریدلطفا جواب دهید

1+15-

سه‌شنبه 4 اسفند 1394



>>>بهروز جدیدی:

کاوه قادری یکی از جدی ترین و بی حاشیه ترین منتقدا و نویسنده هاییه که من تا حالا ازش نقد خوندم

164+0-

سه‌شنبه 4 اسفند 1394




فرم ارسال نظرات خوانندگان

نام (ضروري):
نظر شما (ضروري):
كد امنيتي (ضروري) :
كد امنيتي تركيبي از حروف كوچك انگليسي است. توجه داشته باشيد كه كد امنيتي به كوچك و بزرگ بودن حروف حساس است.