■■■■■

 

 

نخستین باری که سیدابراهیم نبوی را دیدم یک روز درخشان آفتابی در تابستان سال ۱۳۶۹ بود. تازه دو سه شماره‌­ای از مجله «گزارش فیلم» درآمده بود و سرمقاله‌های او در آن مجله جنجال‌ها به پا کرده بود، که به واسطه پیشنهاد همکلاسی‌ام محمد اسفندیاری به دفتر مجله رفتم تا درباره نوشتن مقاله با او گفتگو کنم. هیچ علاقه‌ای به نوشتن در آن مجله (یا هر مجله دیگری که در بهار آن سال پا به عرصه نشر گذاشته بود) نداشتم. تنها نکته‌ای که برایم جذاب بود دیدار با خود نبوی بود! چون او نزدیک به دو سال قبل، بی‌­آنکه مرا ببیند یا بشناسد نخستین نقدهای سینمایی مرا در «سروش» تأیید و منتشر کرده بود.[۳] با اینهمه در آن دیدار به دلائلی کاملاً مبهم و نامعلوم هیچ اشاره‌ای به آن رویداد خجسته نکردم. بین ما گفتگویی سرد و رسمی شکل گرفت. قرار شد برایش نقد فیلم بنویسم. سه نقد فیلم نوشتم و دفتر مجله فرستادم. پس از انتشار نخستین نقد به دلائلی از دست او برآشفتم و در یک مکالمه تلفنی تقریباً همه چیز را بین خودم و او تمام کردم! چند روز بعد «داور» مرا به دفتر مجله دعوت کرد. در یک آشتی‌کنان غافلگیرکننده با هم دیده بوسی کردیم، چای و بیسکوئیت خوردیم و درباره ادبیات دنیا با هم گپ زدیم. چیزی که در آن دیدار برایم عجیب بود علاقه «داور» به کتاب عقاید یک دلقک هاینریش بُل بود. من که حدود دو و نیم سال قبل ترجمه شریف لنکرانی از عقاید یک دلقک را خوانده بودم و به عنوان یک رمان «کسالتبار» در ذهن‌ام جایی برایش ثبت کرده بودم، از علاقه «داور» به آن کتاب تعجب می‌کردم. اما حالا که می‌بینم عقاید یک دلقک پس از گذشت ۳۵ سال از آن روزها علاوه بر ترجمه شریف لنکرانی، با حدود پانزده ترجمه دیگر به فارسی یکی از پرطرفدارترین کتابها در میان نسل جدید است درمی‌یابم «داور» چقدر از زمانه خودش جلوتر بود. پس از آن، دو نامه عاشقانه با هم رد و بدل کردیم! «داور» در همان نامه خیلی زود رفته بود سروقت سلینجر که من هنوز نمی شناختمش و برایم از روزی نزدیک نوشته بود که من «فی‌بی» او می‌شوم و فوراً پشت‌بندش اضافه کرده بود که «فی‌بی خواهر قهرمان کتاب ناطور دشت سلینجر را می‌گویم... »

 

■■■■■

 

از اینکه همه چیز را از پس گذشت این همه سال چنان با وضوح و جزئیات به یاد می‌آورم وحشت می‌کنم. پزشک‌ام به ابرام و اصرار مرا از سرو کله زدن با خاطرات، رفتن به مراسم تشییع و خاکسپاری، و نوشتن درباره عواطف برحذر داشته؛ از این رو سالهاست به هیچ مراسم تدفینی نرفته‌ام و دست به قلم نبرده‌ام. اما حالا تاب سکوت کردن درباره مرگ وجودی چنان مهربان و گرامی را ندارم. از ساعت ۱۲ دقیقه بامداد آن روزی که خبر خودکشی او را بهم دادند بیش از هفتاد روز می‌گذرد. «داور» را به ایران آوردند و اینجا به خاک سپردند. اما من هنوز جرأت رفتن به مزار او را پیدا نکرده‌ام. چون هنوز به آن ظهر پاییزی فکر می‌کنم که «داور» با موتورسیکلت برای دیدن من به دانشکده سینمایی ما آمد و پس از دیدن همسرم در توصیف من خیلی غیرمنتظره به او گفت «قدرش را بدونید! آقای خوبی یه!»؛ به آن قدم‌زنی کوتاه در آن عصر ماه میزان که نه خزان، بلکه بهار ما بود، در خیابان ولی عصر فکر می‌کنم که از دفتر مجله بیرون آمدیم و «داور» اجازه داد آب‌میوه مهمان‌اش کنم «دوست داری دعوتم کنی؟ عیبی نداره دعوتم کن!». به آن ساختمان لعنتی شماره ۱۱۱۸ یا ۱۱۸۱ با هر نام دیگری که داشت فکر می‌کنم که اولین مرتبه «داور» را آنجا دیدم. همان جایی که در یک بعد از ظهر دیگر «داور» مرا در پاسخ به اشتیاق بسیارم با رحیم قاسمیان آشنا کرد. چه احمقی بودم من! که سیدابراهیم نبوی پیش رویم بود و شیدای دیدن رحیم قاسمیان بودم! همان ساختمان نفرین‌شده‌ای که هرکس در پس دیوارهایش ماند را به تباهی کشاند. همان دفتری که انجمن آدمهای پلید و بدکاری شد که هرکدام سرانجامی تلخ پیدا کردند و هرکس به جمع اهریمنی‌شان راه پیدا می‌کرد را در سیاهی‌شان می‌بلعیدند. اما منِ دانشجوی سینمای بیست و دو ساله، در آن آمد و شد کوتاه مدت‌ام به آنجا مانند «بیلی بتگیت» (با آن ترجمه بی‌مانند بهزاد برکت) نظاره‌گر جمع گنگسترها نشدم، بلکه همچون «نیک کاره‌وِی» راوی گتسبی بزرگ (با ترجمه تکرار‌نشدنی کریم امامی) مجذوب نجابت «گتسبی» خودم، همان سیدابراهیم نبوی شده بودم و دلم می‌خواست به او بگویم «جماعت گَندی یَن! به همشون می‌ارزی!»

 

■■■■■

 

 

[۱] . Owen Marks (1899-1960)

[۲]James Elmo Williams (1913- 2015) .

[۳] . هفته ­نامه سروش، شماره ۵۷۴ ، ۲۶ آذر ۱۳۶۷ مقاله «انتظار بی فایده است» و شماره ۴۶۱، ۲۴ دی ۱۳۶۷ مقاله «تریلوژی عیاری»

۱۳۶۶

[۴] . پس از تکمیل این مقاله به طور اتفاقی در «فیس بوک» سید ابراهیم نبوی مطلبی را خواندم که وی در آن ضمن اشاره به رمان «ابلوموف» ایوان گنچاروف به عنوان رمانی که در ۱۹ یا ۲۰ سالگی خوانده و تحت تأثیر آن قرار گرفته، دو رمان  «ناتور دشت» و «عقاید یک دلقک» به عنوان رمانهایی مورد اشاره قرار داده که «هر دو بعد از بیست سالگی» روی او اثر گذاشته بودند. او متولد سال ۱۳۳۷ بود. چاپ اول «عقاید یک دلقک» در سال ۱۳۴۹، چاپ دوم در سال ۱۳۵۳ و چاپ سوم در سال ۱۳۵۷ با سه طرح جلد کاملاً متفاوت منتشر شدند. بنابراین به گمان زیاد برخلاف آنچه در این مقاله نوشته‌ام او نه چاپ سوم، بلکه چاپ اول این کتاب را که در ۲۲ سالگی‌اش به طبع رسیده خوانده بوده.

[۵] . «پنج ساعت گفتگو با محسن مخملباف». هفته­ نامه سروش، شماره ۱۳۸۸ تاریخ ۲۰ تیر

[۶]. هفته ­نامه سروش، شماره ۴۱۲ و ۴۱۳ دی ماه ۱۳۶۶

[۷] . هفته ­نامه سروش، شماره ۴۳۸ مرداد ۱۳۶۷

[۸] . هفته­ نامه سروش، خرداد ۱۳۶۶

[۹] . هفته نامه سروش، شماره­ های ۴۳۵ تا ۴۳۹ از ۱۸ تیر تا ۱۵مرداد ۱۳۶۷

[۱۰] . هفته ­نامه سروش شماره ۴۵۸ سوم دی ۱۳۶۷

[۱۱] . هفته ­نامه سروش، شماره ۴۶۲ اول بهمن ۱۳۶۷

[۱۲] . هفته ­نامه سروش، شماره ۴۰۰ مهر ۱۳۶۶

[۱۳] . هفته ­نامه سروش، شماره ۴۰۴ آبان ۱۳۶۶

[۱۴]. هفته ­نامه سروش، شماره ۴۲۳ و ۴۲۴ فروردین ۱۳۶۷

[۱۵] . هفته­ نامه سروش، شماره ۴۵۴ پنجم آذر ۱۳۶۷ نبوی در این سرمقاله تحت عنوان «از این شماره...» نوشته «بهزاد رحیمیان از نویسندگان شناخته شدۀ و باسابقه سینمایی است و پیش از این کار او را در نشریات مختلف سینمایی دیده ­ایم. وقتی موافقت خود را برای پذیرش مسئولیت سنگین صفحات مربوط به سینمای ایران اعلام کرد، دریافتیم که با داشتن او در کنار خودمان می­ توانیم با یک فضای جدی ­تر و مسئولانه ­تر وظایف خودمان را در قبال سینمای ایران انجام دهیم...»

[۱۶[ . هفته ­نامه سروش، شماره ۴۵۴ پنجم آذر ۱۳۶۷

[۱۷] . هفته­ نامه سروش، شماره ۵۵۴ ، ۱۲ آذر ۱۳۶۷

[۱۸]. هفته ­نامه سروش، شماره ۵۶۴ ، ۱۹ آذر ۱۳۶۷

[۱۹] . هفته­ نامه سروش، شماره ۵۷۴ ، ۲۶ آذر ۱۳۶۷

[۲۰]. در مورد سرمقاله های انتقادی سید ابراهیم نبوی در شماره‌های نخستین مجله «گزارش» فیلم و جوابیه های تند او به سیدمرتضی آوینی، سید عطاالله مهاجرانی، و... این توضیح بایسته است که شاید در این زمانه کنایه زدن، یا نوشتن و گفتنٍ پاسخ به شخصیت‌های سیاسی، امری متداول و مرسوم به نظر برسد. در نتیجه شماری از خوانندگان آنچه نبوی در پاسخ به مننقدان‌اش می نوشت، یا اساساً تحریر مقاله کنایی یا انتقادی را امری پیش‌پا‌افتاده تلقی کنند. در حالی که افراد و اشخاصی که در آن زمانه تاریخی (اواخر دهه ۱۳۶۰ خورشیدی) زندگی کرده باشند و آن فضا را استشمام کرده باشند به خوبی به خاطر می‌آورند که پهنه‌ی سیاسی آن سالها ابداً اجازه چنین رفتاری را نمی‌داد. امروزه وسعت گرفتن شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها، ارتباطات ماهواره‌ای، همچنین گستره‌ای که پیش روی مطبوعات و اساساً رسانه‌هاست، وضعیتی را شکل داده که به هیچ عنوان با آن دوران قابل مقایسه نیست. بنابراین آنچه سید ابراهیم انجام داد را باید در فضای سیاسی آن عصر سنجید.

[۲۱] . از جمله گفتگوهایی جذاب و متفاوت با حسین پناهی و سیروس الوند.

[۲۲]. بسیاری از کمونیست‌ها و مارکسیت‌هایی که در دهه ۱۳۶۰ و حتی دهه ۱۳۷۰ «توّاب» شدند، از جمله «دیمتریوس» به انحاء مختلف و به شکل زیرکانه ای در تلاش بوده و هستند تا در نوشته‌ها یا گفتگوهایشان ماهیت «توّاب» شدن را در حد یک تغییر ایدئولوژی! ساده جلوه دهند. در حالی که هرگز چنین نبوده. تبدیل یک فرد کمونیست یا مارکسیست با سابقه فعالیت حزبی، به یک «توّاب» مراحل چندساله و پیچیده‌‌ای را در بر می گرفت که نماز خواندن و شرکت در کلاسهای ایدئولوژیک و دوره‌های آموزشی عقیدتی گام نخستین این استحاله محسوب می‌شد. از آنجا که هیچ نظام سیاسی آنقدر ساده‌انگار نیست که اخلاف سازمان‌ها و احزاب سیاسی براندازش را منحصراً به ادعای ندامت و طلب مغفرت به جامعه برگرداند، فرایند «توّاب‌سازی» دهها مرحله و منزل داشت که پله به پله آزمون‌هایی عملی‌تر و پیچیده‌تر را در برمی‌گرفت. این محک‌ها در «خان»های بالاتر «توّابین» را ملزم به ارتکاب افعالی می‌کرد که بتواند کنش و واکنش‌های آنها که بر حسب معمول منجر به شهادت شمار شایان توجهی از نیروهای نظام شده بود را جبران نماید.

[۲۳] . Holden Caulfield قهرمان کتاب ناطور دشت جی دی سلینجر. دانشنامه ویکی پدیا درباره او چنین نوشته: شخصیتی خیالی و چهره اصلی داستان ناتور دشت (به انگلیسی: (The Catcher in the Rye) اثر مشهور جی دی سلینجر است. شخصیت هولدن در چند داستان کوتاه از سالینجر نیز حضور دارد. ناتور دشت که به صورت اول شخص از زبان هولدن روایت می‌شود به یکی از معتبرترین روایت‌ها از سرگشتگی دوران نوجوانی تبدیل شده‌است. داستان کتاب ماجرای چند روز از زندگی هولدن پس از اخراج از دبیرستان و پیش از بازگشت به خانه است. با مرور این روزها، نگاه خاص هولدن به مسائل مختلف در مواجهه او با ماجراها و شخصیت‌های گوناگون و نیز در خلال اشارات او به خاطرات گذشته و برنامه‌های آینده‌اش برای خواننده آشکار می‌شود. هولدن قد بلند است و در سمت راست سرش چند موی سفید دارد. نسبت به آدم‌ها و اطرافش نگاهی خاص به آن‌ها دارد. از خانواده‌ای متمول و ساکن در نیویورک است و برادر کوچکش را چند سال قبل از دست داده‌است. برادر بزرگ‌تری دارد به نام دی‌بی که نویسنده‌است و در هالیوود کار می‌کند. خواهر کوچکی به نام «فیبی» هم دارد که از شخصیت‌های اصلی ناتور دشت است. هولدن کالفیلد شخصیت اصلی ناتور دشت طی نظرسنجی مجله کتاب عنوان دومین شخصیت ادبی جهان را داراست.

 

[۲۴] . مارک دیوید چپمن متولد  Mark David Chapman (۱۹۵۵-) فورت وورث، آدمکش آمریکایی است که در هشتم ماه دسامبر سال ۱۹۸۰ خواننده و موسیقیدان انگلیسی جان لنون را با اسلحه گرم، بیرون خانه‌اش در نیویورک به قتل رساند. وی در حضور همسرش یوکو اونو چهار بار از پشت به او شلیک کرد. چپمن تا دستگیری توسط پلیس در صحنه ماند. وی به جنایت و تحمل حبس ابد قابل عفو پس از بیست سال محکوم شد. او تاکنون نه بار تقاضای عفو کرده که توسط یوکو اونو رد شده‌است. چپمن به دلیل بدنامیش در واحدی ویژه و دور از بند عمومی زندان آتیکا زندانی شده‌است. او در زندان به عنوان خدمه مشغول به کار است؛ دفترها را تمیز می‌کند و در یکی از کتابخانه‌های حقوق زندان به دیگر زندانیان کمک می‌کند. چپمن پس از مدتی ادعا کرد در سرش صداهایی می‌شنیده که او را به کشتن جان لنون تشویق می‌کرده‌است. او همچنین گفته بود که انگیزه‌اش از این عمل «سریع مشهور شدن» بوده‌است. چپمن خواندن کتاب ناطور دشت اثر سَلینجر را منشأ الهام به قتل رساندن لنون بیان کرده‌است. (ویکی پدیا) او در اظهارنامه‌اش به پلیس گفته بود: « مطمئن هستم بخش بزرگی از من «هولدن کالفیلد»، شخصیت اصلی کتاب، است. بخش کوچکی از من هم باید شیطان باشد.»

[۲۵] . جان وارنوک هینکلی، John Warnock Hinckley Jr. (۱۹۵۵-) شهروندی آمریکایی است که در سال ۱۹۸۱، اقدام به ترور رونالد ریگان، رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا کرد. با وجود آنکه این ترور، نافرجام بود، اما ریگان و دو محافظ عضو سرویس مخفی ایالات متحده زخمی شدند. هینکلی ۲۴ سال گذشته را در یک بیمارستان روانی سپری کرده و چند سالی است که فقط در محدودهٔ شهر واشینگتن اجازهٔ مرخصی ۲۴ ساعته از بیمارستان برای ملاقات با والدین خود را داشته است. اگر با درخواست وی موافقت شود، هینکلی، برای اولین بار از زمان دستگیری، اجازهٔ ترک شهر واشینگتن را خواهد گرفت. هینکلی علت این ترور را تحت تأثیر قراردادن جودی فاستر بازیگر سینما اعلام کرده بود. هینکلی بنا به گفته خودش تحت تأثیر کتاب ناطور دشت بوده. او در دفاع از خودش گفته بود برای شنیدن دفاعیه من کافی است رمان ناطور دشت را بخوانید.

[۲۶] . رابرت جان باردو. Robert John Bardo (۱۹۷۰-) در سال ۱۹۸۹ «رابرت جان باردو» «ربکا شیفیر» Rebecca Schaeffer هنرپیشه و مانکن ۲۱ ساله آمریکایی را جلوی منزل اش در لس آنجلس به ضرب گلوله قتل رساند. در زمان قتل، او یک نسخه جلد شومیز قرمز رنگ از کتاب ناطور دشت را به همراه داشت که هنگام فرار، آن را روی سقف یک ساختمان انداخت.

[۲۷] . سیمور گلس. Seymour Glass (فوریه ۱۹۱۷ - ۱۸ مارس ۱۹۴۸) بزرگ‌ترین فرد خانواده «گلس» در داستان های سلینجر. او در داستان‌های فرانی و زویی، شانزدهم هپ ورث، و یک روز خوش برای موز ماهی حضور دارد.